Το εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο δεν λείπει ποτέ και από κανένα σπίτι. Όλοι μας παινευόμαστε ότι του χωριού μας είναι το καλύτερο. Το ελαιόλαδο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία και το DNA μας.
Η ελιά είναι η ρίζα μας. Απλώνεται στους απέραντους ελαιώνες που ντύνουν τα ελληνικά τοπία. Στέκεται στην αυλή του πατρικού, στα φορτωμένα κλαδιά στα οποία οι παππούδες έκαναν προσευχές για καλή σοδειά, στη σκιά τους όπου οι γιαγιάδες διηγούνταν ιστορίες για τους χειμώνες που τις χτυπούσε ο παγετός και για τα καλοκαίρια που τα φύλλα ασήμιζαν κάτω από τον καυτό ήλιο. Στους καρπούς που οι μητέρες τσάκιζαν αλατισμένες ελιές και συνόδευαν το ψωμί και το τυρί στο καθημερινό τραπέζι. Και το λάδι; Το «λάδι των Ελλήνων» είναι ζωή. Φωτίζει το καντήλι, γίνεται θεραπεία, ενώνει γεύσεις στην κατσαρόλα.
Κάθε οικογένεια έχει τις δικές της ελιές και αν δεν έχει, τότε κάποιος κοντινός συγγενής φροντίζει για «το λάδι της χρονιάς». Από την Κρήτη μέχρι τη Χαλκιδική και από την Κέρκυρα έως τη Λέσβο, το ελαιόλαδο είναι ο κοινός παρονομαστής ενός έθνους που έχει μάθει να ζει, να γεύεται και να δημιουργεί μέσα από τη δύναμη της ελιάς. Μα, και τα μέρη που δεν είχαν στο παρελθόν τη χάρη της, φαίνεται πως την αποκτούν τώρα.
Υπολογίζεται ότι 700.000 ελληνικές οικογένειες είναι ελαιοπαραγωγικές και ο αριθμός αυτός μοιάζει να έχει ανοδική πορεία γιατί κάθε χρόνο νέα στίγματα προστίθενται στον χάρτη. Νεαρά δέντρα φύονται για να δροσίσουν τη γη σε άνυδρους τόπους όπως η Μύκονος, αλλά και ηφαιστειακούς όπως η Λήμνος. Σχεδόν 150.000.000 ελαιόδεντρα έχουν καταμετρηθεί, χωρίς τις αγριελιές που φύονται όπου κοιτάξουν τα μάτια μας.
Πάνω από 120 ελαιόδεντρα έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία, ενώ 20 ελαιόλαδα φέρουν ένδειξη Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ), 12 Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ), 10 ποικιλίες επιτραπέζιας ελιάς είναι ΠΟΠ και μία επιπλέον ποικιλία ΠΓΕ.
Η υπεραιωνόβια ελιά του Λιβεράνι στη Χίο. Φωτογραφία: Κωνσταντίνος Σοφικίτης
Λιομάζωμα: H γιορτή της αγροτικής μας κληρονομιάς
Το μάζεμα είναι από αρχαιοτάτων χρόνων μια ετήσια υποχρέωση που δένει κοινότητες και οικογένειες γράφοντας ιστορίες χαράς ως γιορτή της αγροτικής μας κληρονομιάς. Με ήλιο και με βροχή, νωρίς το πρωί οι ελαιώνες σφύζουν από ζωή. Ένα μικρό διάλειμμα και ξανά στο μάζεμα από τα πανιά, έως ότου αδειάσει το τελευταίο κλαδί. Μετά, οι ελιές μεταφέρονται στα ελαιοτριβεία όπου οι παραγωγοί μετρούν την ποιότητα ανταλλάσσοντας γεύσεις και απόψεις. Αγωνιούν, θυμώνουν και γελούν, τσουγκρίζουν με κρασί, συντροφιά με καψαλισμένο ψωμί, αρτυμένο με το πρωτόλαδο. Η μέρα τελειώνει πάντοτε με την ίδια ευχή: «Και του χρόνου με υγεία!».
Στην Κρήτη, την τελευταία ημέρα του Νοεμβρίου που γιορτάζεται ο Άγιος Ανδρέας, το έθιμο προστάζει να φτιάχνουν τηγανίτες με το φρέσκο ελαιόλαδο ώστε να είναι καλοφάγωτο – και να μην τρυπήσει ο Άγιος «Τρυποτηγανητής» το τηγάνι της νοικοκυράς. Στη Μεσσηνία με το πρωτόλαδο ανάβουν τα καντηλάκια των παππούδων και των γιαγιάδων.
Ορόσημα της Ελληνικής ιστορίας του ελαιολάδου
Όπως αναφέρεται στη μυθολογία, η θεά Αθηνά πρόσφερε το πολύτιμο δέντρο στην πόλη της Αθήνας καθιστώντας το ιερό σύμβολο. Η «Ιερή Ελιά του Πλάτωνα», στη σκιά της οποίας δίδαξε τον 5ο αιώνα π.Χ. ο αρχαίος φιλόσοφος, έδωσε το όνομα στην περιοχή «Ελαιώνας» και οι ρίζες του παραμένουν ακόμα εκεί. Το ελαιόλαδο είχε κεντρικό ρόλο στους Ολυμπιακούς Αγώνες, όπου οι αθλητές αλείφονταν με αυτό πριν και μετά τον αγώνα. Οι νικητές τιμούνταν με τον κότινο, το στεφάνι από κλαδί αγριελιάς, και βραβεύονταν με αμφορείς γεμάτους με πολύτιμο έλαιο. Εξίσου σημαντική ήταν και η χρήση του στις προσφορές προς τους θεούς και στην ιατρική του Ιπποκράτη, που το εκθείαζε για τις θεραπευτικές του ιδιότητες.
Τους βυζαντινούς χρόνους το ελαιόλαδο, πέρα από τροφή, αποτελούσε απαραίτητο υλικό για την παρασκευή σαπουνιού, αλλά και για τον φωτισμό στα καντήλια και τα λυχνάρια των εκκλησιών. Η Εκκλησία αναγνώρισε την αξία του αξιοποιώντας το στην παρασκευή του Αγίου Μύρου και τα Ιερά Μυστήρια, όπως το χρίσμα, το βάπτισμα και το ευχέλαιο, συνδέοντάς το με την πνευματική ζωή των πιστών.
Παρά τους πολέμους και τις κρίσεις, κατά τον Μεσαίωνα, η σημασία του ως βασικού προϊόντος ανταλλαγής ήταν δυνατή και διατήρησε την αξία του στις αγροτικές περιοχές. Στην τουρκοκρατία η παραγωγή ελαιολάδου ήταν ζωτικής σημασίας και φορολογήθηκε από τους Οθωμανούς. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής το ελαιόλαδο έσωσε από την πείνα τους Έλληνες. Ακόμη και μικρές ποσότητες θεωρούνταν ανεκτίμητες και συχνά χρησιμοποιούνταν ως πολύτιμο μέσο ανταλλαγής.
Η επιστήμη
Επιστημονικά, οι έρευνες αναδεικνύουν τις ευεργετικές του ιδιότητες στην υγεία, ενισχύοντας τη σημασία στη διατροφή, στη φαρμακευτική και τη βιομηχανία των καλλυντικών.
«Το ελαιόλαδο είναι το μοναδικό έλαιο που προέρχεται από καρπό και όχι από σπέρματα, άρα είναι σαν χυμός φρούτου. Πρόκειται για τη φθηνότερη ασπίδα προστασίας για τον οργανισμό και η επίδραση στην υγεία είναι το πιο σημαντικό πράγμα που πρέπει να μας απασχολεί», αναφέρει στο Cantina, η δρ. Ελένη Μέλλιου, ερευνήτρια του Τομέα Φαρμακογνωσίας & Χημείας Φυσικών Προϊόντων ΕΚΠΑ.
η μέση κατανάλωση ελαιολάδου στην Ελλάδα ανέρχεται περίπου σε ένα κιλό ανά άτομο τον μήνα, που ισοδυναμεί με 30 γραμμάρια ανά ημέρα
Αυξημένη τιμή, μειωμένη κατανάλωση
Σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου Έρευνας Λιανεμπορίου Καταναλωτικών Αγαθών (ΙΕΛΚΑ), η κατανάλωση ελαιολάδου μειώθηκε περίπου κατά 35% την τελευταία δεκαπενταετία, με μείωση 7% μόνο το 2023. Παράλληλα, το κόστος παραγωγής αυξήθηκε κατά 28% το 2023 σε σύγκριση με το 2022. Αυτό σημαίνει ότι οι καταναλωτές πληρώνουν περισσότερα για λιγότερη ποσότητα ελαιολάδου, γεγονός που επηρεάζει την κατανάλωση.
Η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) αναφέρει ότι τον φετινό Σεπτέμβριο το ελαιόλαδο κατέγραψε τη μεγαλύτερη ετήσια αύξηση τιμής με ποσοστό 38,9%, επηρεάζοντας σημαντικά τον πληθωρισμό. «Η αύξηση της τιμής του ελαιολάδου δικαιολογημένα προκαλεί προβληματισμό στους καταναλωτές γιατί είναι μια σημαντική αλλαγή. Όμως, η μέση κατανάλωσή του στην Ελλάδα ανέρχεται περίπου σε ένα κιλό ανά άτομο τον μήνα, που ισοδυναμεί με 30 γραμμάρια ανά ημέρα. Έτσι, το κόστος στην πραγματικότητα είναι διαχειρίσιμο», αναφέρει στο Cantina ο αναπληρωτής καθηγητής Φαρμακογνωσίας του ΕΚΠΑ Προκόπης Μαγιάτης και συμπληρώνει: «Θα έλεγα μάλιστα ότι το ελαιόλαδο είναι υποτιμημένο». Ο καθηγητής επισημαίνει ωστόσο τη σημασία των ποιοτικών επιλογών: «Αυτό που πρέπει να προσέχουν οι καταναλωτές είναι να επιλέγουν ελαιόλαδα από επώνυμους παραγωγούς, πιστοποιημένα και βιολογικά».
Η ελιά και το ελαιόλαδο σε αριθμούς
1η θέση
Στον κόσμο σε κατά κεφαλήν κατανάλωση
1 κιλό
Κατανάλωση ανά άτομο, ανά μήνα
3η θέση
Στην παραγωγή ελαιολάδου εντός της ΕΕ
4η θέση
Στην παγκόσμια παραγωγή
147.293.391
Συνολικός αριθμός ελαιόδεντρων
51%
των δέντρων συγκεντρώνεται σε Πελοπόννησο και Κρήτη
12 Περιοχές ΠΓΕ
Λακωνία, Χανιά Κρήτης, Κεφαλλονιά, Ολυμπία, Λέσβος ή Μυτιλήνη, Πρέβεζα, Ρόδος, Θάσος, Σάμος, Ζάκυνθος, Άγιος Ματθαίος Κέρκυρας, Κριτσά
20 Ελαιόλαδα ΠΟΠ
Βιάννος Ηρακλείου Κρήτης, Λυγουριό Ασκληπείου, Βόρειος Μυλοπόταμος Ρεθύμνης Κρήτησ, Κροκεές Λακωνίας, Πετρίνα Λακωνίας, Κρανίδι Αργολίδας, Πεζά Ηρακλείου, Αρχάνες Ηρακλείου Κρήτης, Καλαμάτα, Κολυμβάρι Χανίων Κρήτης, Σητεία Λασιθίου Κρήτης, Αποκορώνας Χανίων Κρήτης, Εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο Θραψανό, Φοινίκι Λακωνίας, Εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο Τροιζηνία, Εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο Σέλινο Κρήτης, Αγουρέλαιο Χαλκιδικής, Μεσσαρά, Γαλανό Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής, Ελαιόλαδο Μάκρης
