Η καλαθοπλεκτική τέχνη στη Λήμνο, είναι ένα ζωντανό κομμάτι της πολιτιστικής της κληρονομιάς, που αποτυπώνει την ψυχή και την καθημερινότητα. Υλικά της φύσης όπως οι λυγαριές, χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή αντικειμένων που υπηρετούσαν εργασίες της καθημερινής ζωής, την μεταποίηση, την μεταφορά και την αποθήκευση.
Το τυρί μέσα στο καλαθάκι
Στη Λήμνο, το τυρί των κατοίκων, το Καλαθάκι Λήμνου ΠΟΠ, παρασκευάζεται παραδοσιακά από αιγοπρόβειο γάλα, αλατίζεται και συντηρείται σε άρμη αφού πρώτα μορφοποιηθεί σε μικρά καλαθάκια που είναι πλεγμένα με βούρλα, τα «τυροβόλια». Το μελίπαστο ή μελίχλωρο, παρασκευάζεται και αυτό σε τυροβόλια, όμως στη συνέχεια αλατίζεται ελαφρά, αποστραγγίζεται και ξηραίνεται σε ειδικά προστατευμένα κλουβιά ώσπου να ωριμάσει και να αποκτήσει το χαρακτηριστικό χρυσαφί του χρώμα.
Πόσοι πλέκουν σήμερα;
Η απάντηση θα μπορούσε να είναι μονολεκτική, δηλαδή «κανείς» και αυτό γιατί την θέση του πλεκτού καλαθιού έχει πάρει η εκδοχή του πλαστικού. Ειδικά στην επαγγελματική τυροκόμηση, το πλεκτό καλάθι από βούρλα είναι πλέον απαγορευτικό. Ωστόσο, σε πείσμα των καιρών και των συνθηκών υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που αγαπούν τον τόπο τους και με έναν, θα λέγαμε, ρομαντικό τρόπο, επιθυμούν να κρατήσουν την φλόγα της παράδοσης ζωντανή. Ζητούμενο άλλωστε είναι το πέρασμα της γνώσης από τη μία γενιά στην επόμενη.
Για τη Λήμνο, ο ρομαντικός που διασώζει την παράδοση ονομάζεται: Ραφαήλ Γιαννέλης. Δηλώνει αγρότης και κτηνοτρόφος και βάζει σε δεύτερη σειρά τις ακαδημαϊκές του σπουδές στη Νεοελληνική και Μεσαιωνική Φιλολογία και στην Εθνογραφία. Είναι μόνιμος κάτοικος της Λήμνου, κατάγεται από το χωριό Βάρος και είναι τοπικός συνεργάτης του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Άνθρωπο -Medina.
Η δημοσιογραφική ομάδα του Cantina, στο πλαίσιο του προγράμματος «Terra Graeca Small farm to market» βρέθηκε στη Λήμνο για να γνωρίσει από κοντά την τέχνη, την τεχνική και έναν από τους νεότερους ηλικιακά καλαθοπλέκτες της σύγχρονης εποχής.
Η παράδοση του πλεξίματος έχει χτιστεί για το τυρί
«Η καλαθοπλεκτική στη Λήμνο είναι μία μορφή τέχνης που μαθαίνεται από άνδρα σε γυναίκα και από γυναίκα σε άνδρα. Εγώ έμαθα να πλέκω από τη νονά μου όταν ήμουν 6 χρονών, η οποία νονά έμαθε από τον ξάδερφό της», αναφέρει ο Ραφαήλ Γιαννέλης και συνεχίζει: «Το τυρί στη Λήμνο ήταν ένα από τα δύο βασικά είδη διατροφής, μαζί με το ψωμί. Η παράδοση του πλεξίματος έχει χτιστεί επειδή μπαίνει το τυρί μέσα. Η τεχνική συμπύκνωσε ένα σωρό αφηγήσεις και την λαϊκή κοσμοθεωρία των κεχαγιάδων για το τυριβόλι (ή τερβόλι). Ας πούμε, όταν πας τυρί στη γειτόνισσα δεν το πας με το τυριβόλι, δεν το πλένει η γειτόνισσα το τυρί κτλ. Επίσης, κόβουν τα βούρλα μια συγκεκριμένη περίοδο, όταν δεν έχει φεγγάρι για να μη μαραίνονται εύκολα. Μάλιστα, οι παλαιότεροι έλεγαν κάποια λόγια την ώρα που έπλεκαν. Και το ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι ότι στα 36 χωριά υπάρχουν 36 παραλλαγές στην τεχνική του πλεξίματος. Σε κάθε οικογένεια που είχε ζώα, ήξερε έστω ένας να πλέκει. Κάθε καλαθοπλέκτης έχει το δικό του χαρακτηριστικό, κάπως σαν υπογραφή. Εγώ για παράδειγμα, την πρώτη σειρά την πλέκω ανάποδα, δηλαδή, αντί να ξεκινήσω από πάνω, αρχίζω από κάτω και ο σκελετός τους αποτελείται από 20 μάνες και τρεις για να ξεκινήσει το υφάδι».
«Τα βούρλα τα μάζευαν από ρυάκια μόνο το καλοκαίρι. Το ίδιο κάνω κι εγώ. Τα μαζεύω το καλοκαίρι και τα πλέκω τον χειμώνα. Ξεραίνονται και μετά τα μουσκεύω γιατί όταν μαραθεί καλά είναι πιο ψημένο, οπότε δεν σπάνε, όμως απαιτεί μία εμπειρία όλη η διαδικασία. Όταν ήμουν πιο μικρός, θυμάμαι ότι έπλεκαν αρκετοί. Δηλαδή, έχω προλάβει καμιά δεκαριά ντόπιους που έπλεκαν μέσα στο Βάρος και γνωρίζω πως η κάθε οικογένεια είχε τα δικά της ρυάκια. Τότε έπλεκαν σε όλα τα χωριά και κάθε ένας είχε τα δικά του βούρλα, οπότε μάθαινες εκεί. Ωστόσο, αυτό είχε και ως αποτέλεσμα ο κάθε καλαθοπλέκτης να μη μπορεί να πλέξει με βούρλα από τον κάμπο γιατί είχαν διαφορετική υγρασία.
Τα καλάθια ήταν τόσο σημαντικά που στο παρελθόν, τη δεκαετία του 80, διδάσκονταν η τέχνη στα σχολεία. Μετά, φεύγοντας για την Αθήνα, η τέχνη έσβησε. Έμειναν λίγοι μάστορες και είχαν μεγάλη ζήτηση, οπότε έπλεκαν ασταμάτητα για να τα πουλήσουν. Μπορεί δηλαδή για την τυροκόμηση να έπλεκαν 250 -300 καλάθια ή και παραπάνω. Ώσπου ήρθε το πλαστικό και σταμάτησαν οριστικά. Το ευχάριστο και παρήγορο είναι ότι υπάρχουν άνθρωποι στα σπίτια των χωριών που ακόμα πλέκουν γιατί φτιάχνουν το δικό τους τυρί. Κι εγώ το δικό μου φτιάχνω».
Η τέχνη της καλαθοπλεκτικής ως επάγγελμα δεν μπορεί να είναι βιώσιμη
Οι καλαθοπλέκτες, αναγκαστικά, για να επιβιώσουν έπρεπε να προσαρμοστούν, οπότε έπλεκαν και άλλα πράγματα, όπως διακοσμητικά και μπομπονιέρες, όμως και πάλι ως επάγγελμα δεν μπορεί να είναι βιώσιμο. Εγώ το κάνω γιατί μου αρέσει και έχω ξοδέψει άπειρα χρήματα και χρόνο γιατί θέλω να μαζέψω τυροβόλια από όλο το Αιγαίο, με σκοπό να μη χαθούνε. Έχω ήδη συγκεντρώσει μία μικρή συλλογή και θέλω να τη μεγαλώσω περισσότερο, με στόχο κάποια στιγμή να καταφέρω να φτιάξω ένα μουσείο όπου, πέρα από την ιστορία και τα εκθέματα, θα γίνονται συνεχώς εκπαιδευτικές δράσεις.
Info
Medina – Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη φύση και τον άνθρωπο
Συνέντευξη: Νανά Δαρειώτη
Κείμενο: Γιάννα Μπαλαφούτη
Φωτογραφίες: Θοδωρής Τέμπος
