Μαστιχοχώρια που μοσχοβολούν, καστροχώρια στολισμένα με ρέστες, καμποχώρια φορτωμένα με καρπούς, μονοπάτια που οδηγούν σε αρχαίους ελαιώνες, χωράφια με αρωματικά φυτά.
Το δάκρυ της μαστίχας είναι πρεσβευτής της χιώτικης κληρονομιάς σε όλο τον κόσμο.
Η Χίος κοιτάζει προς τη Δύση αλλά νοιώθει την ανάσα της Ανατολής
Η Χίος κατέχει μία ιδιαίτερη στρατηγική θέση στο Αιγαίο, λειτουργώντας εδώ και αιώνες ως γέφυρα και σταυροδρόμι εμπορίου και πολιτισμού. To νησί που απέχει μόλις επτά ναυτικά μίλια από την Τουρκία, κοιτάζει προς τη Δύση αλλά νοιώθει την ανάσα της Ανατολής. Ως κομβικό εμπορικό λιμάνι από την αρχαιότητα, δέχθηκε επιρροές από τους λαούς που την επισκέφθηκαν και την κατέκτησαν. Οι παραδόσεις και τα έθιμα εμπλουτίστηκαν με νέα υλικά και τεχνικές που ήρθαν από τους Γενοβέζους, τους Οθωμανούς και τους Φράγκους, ενώ τα μπαχάρια της Ανατολής, συνδυάστηκαν με τους χιώτικους καρπούς.
Η μαστίχα – Το πολύτιμο δάκρυ της Χίου
Η μαστίχα, που είναι γνωστή από την αρχαιότητα για τις θεραπευτικές ιδιότητές της, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας του νησιού και είναι πρεσβευτής της χιώτικης κληρονομιάς σε όλο τον κόσμο. Προέρχεται από τη ρητινώδη έκκριση των σκίνων (Pistacia lentiscus var. Chia), τα οποία ευδοκιμούν μόνο στο νότιο μέρος του νησιού, στα περίφημα Μαστιχοχώρια. Από τα δάκρυα που παράγονται μετά από προσεκτική χάραξη του φλοιού των δέντρων, η μαστίχα συλλέγεται με κόπο και φροντίδα, ακολουθώντας παραδοσιακές μεθόδους που έχουν περάσει και εξακολουθούν να περνούν από γενιά σε γενιά. Όλη η διαδικασία παραγωγής της αποτελεί έναν ζωντανό σύνδεσμο με την ιστορία της Χίου και η σημασία της έχει αναγνωριστεί παγκοσμίως.
Είναι προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ), μαζί με το Μαστιχέλαιο ΠΟΠ και την Τσίκλα ΠΟΠ και η διαδικασία της καλλιέργειά της είναι καταχωρημένη ως στοιχείο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας. Η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας Τροφίμων (EFSA) έχει αναγνωρίζει στη Μαστίχα Χίου τους εξής ισχυρισμούς υγείας: α) συμβάλει σε ένα υγιές γαστρεντερικό σύστημα και β) έχει ευεργετική δράση στη στοματική υγιεινή. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΜΑ) έχει απονείμει στην Μαστίχα Χίου φαρμακευτική μονογραφία, όπου χαρακτηρίζεται ως Παραδοσιακό Φάρμακο Φυτικής Προέλευσης
Ένα αρμονικό αποτέλεσμα συνεργασίας της φύσης με τον άνθρωπο
Η εργασία είναι 100% χειρωνακτική και δεν μπορεί να αντικατασταθεί από σύγχρονα μηχανήματα. Από τέλη Μαΐου – αρχές Ιουνίου, οι μαστιχάδες καθαρίζουν το έδαφος γύρω από τον κορμό και στη συνέχεια στρώνεται με ασπρόχωμα που βοηθάει στην καλύτερη συλλογή των δακρύων. Η χάραξη του φλοιού λέγεται «κέντημα» και γίνεται με ειδικά σχεδιασμένα εργαλεία που λέγονται «κεντητήρια». Οι χαρακιές προκαλούν έκκριση της ρητίνης, η οποία αρχίζει να ρέει με αργό ρυθμό μετά από λίγες ημέρες. Τα δάκρια πέφτουν στο άσπρο έδαφος και στερεοποιούνται καθώς έρχονται σε επαφή με τον αέρα. Αυτή η διαδικασία μπορεί να κρατήσει αρκετές εβδομάδες και οι μαστιχάδες κάνουν δεύτερη ή και τρίτη χάραξη για να ενισχύσουν τη ροή της. Στη συνέχεια συλλέγονται με το χέρι, ξεπλένονται με άφθονο νερό, στεγνώνουν και ξεκινά η διαδικασία του καθαρισμού, η οποία γίνεται μόνο χειρωνακτικά.
Το τραγούδι της μαστίχας
Η διαδικασία του καθαρισμού αποτελεί ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς και η διαδικασία από τα κτήματα μεταφέρεται στα νοικοκυριά. Στα Μαστιχοχώρια, τα δωμάτια των σπιτιών είναι έτσι διαμορφωμένοι ώστε να έχουν χώρο για το ξεσκόνισμα, το στέγνωμα και το καθάρισμα που απαιτείται. Είναι μία παραδοσιακή και χρονοβόρα διαδικασία που γίνεται μόνο με τα χέρια. Οι γυναίκες μαζεύονται με τις παρέες τους και καθαρίζουν τα δάκρυα από μικρά ξύλα και πετραδάκια, τραγουδώντας.
«Δεν θέλω να δουλεύεις, στους σκίνους να κεντάς. Για μια οκά μαστίχι βρε μικρούλα μου τα νιάτα σου να φας. Δεν θέλω να δουλεύεις στο μεροκάματο. Κι εγώ θα σε πληρώνω βρε μικρούλα μου το κάθε Σάββατο. Να ξεραθούν οι σκίνοι να γίνουν ρημαδιό. Στο κέντημα του σκίνου Αρχοντούλα μου να μη σε ξαναδώ», λένε οι στίχοι που τραγουδιούνται με ρυθμό που θυμίζει μοιρολόι των γυναικών, σαν να προκαλούν αυτοί τα δάκρυα της μαστίχας.
Οι μαστιχοπαραγωγοί μοιράζονται στο Cantina ιστορίες πολιτισμού και τροφής.
Ο Νίκος Χρουσάκης, εργάζεται ως υπεύθυνος παραλαβών στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών. Από τα χέρια του περνούν και οι 200 τόνοι που παράγονται στη Χίο, ενώ ο ίδιος καλλιεργεί πάνω από 5.000 δέντρα. «Είμαι από αγροτική οικογένεια, δεν ξέρω πότε αρχίζει η ιστορία μας, μπορώ όμως να πω με σιγουριά πως οι παππούδες και οι γονείς μου έχουν γεννηθεί εδώ και αυτός ήταν πάντα ο τρόπος ζωής τους. Ασχολούνταν και με άλλα γεωργικά είδη, αλλά το μαστίχι ήταν βασικό κομμάτι της ζωής τους. Εμένα με έπαιρνε στα δέντρα ο πατέρας μου από 7 – 8 χρονών, μόλις μπόρεσα και δυνάμωσα. Όλη η ζωή μου είναι εδώ. Όλοι οι τόνοι της μαστίχας, 200 τόνοι, περνάνε από τα χέρια μου».
Η Λεμονιά Παμπάλου, έχει κληρονομήσει περίπου 1.500 δέντρα από τους παππούδες της και έμαθε τη δουλειά από τη γιαγιά της. «Η γιαγιά μου έκανε μαστιχόδεντρα, ήταν και εργάτρια σε πάρα πολλούς παραγωγούς, ήξερε πάρα πολύ καλά να την καθαρίζει και να την «ταχταρίζει», έτσι λέγεται η κίνηση που κάνουν όταν παίρνουν το κόσκινο και βάζουν μέσα τα μαστίχια για να τα κοσκινίσουν. Μου έδειξε όλη τη διαδικασία και συνεχίζω μαζί με τον άνδρα μου». Στην ερώτηση αν θα άλλαζε αυτή τη δουλειά απάντησε το Cantina: «Δε νομίζω γιατί, πέρα από το ασπρόχωμα, είναι κάτι που με ευχαριστεί, μου αρέσει και το κάνω με χαρά. Ξεκινάμε από τον Γενάρη τον καθαρισμό, το κλάδεμα κτλ, μαζί με το καθάρισμα μπορώ να πω ότι απασχολούμαι 12 μήνες. Έχουμε όμως και ελιές και το καλοκαίρι βάζουμε ντοματούλες».
Στα μαστιχόδεντρα συναντήσαμε τον Αργύρη Αργυράκη, καθώς πήγαινε στα δέντρα με τη σύζυγό του και τα δύο τους παιδιά. «Από παιδάκι πήγαινα λίγο και από το 2007 ασχολούμαι επαγγελματικά. Με τον παππού μου πήγαινα με το γαϊδουράκι και τώρα πάμε με το αγροτικό. Ό,τι δουλειά και αν έκαναν οι γονείς μας, δεν υπήρχε περίπτωση να μην ασχοληθούμε με το μαστίχι. Η κληρονομιά μας είναι εδώ. Το μαστίχι είναι πάνω από όλα. Και όταν λείπει ο μπαμπάς από το σπίτι, είναι δεδομένο ότι είναι στα χωράφια. Τα παιδιά ξέρουν ότι μεγαλώνοντας θα έρθει η σειρά τους. Έτσι ξέρουν από μικρά μέχρι και τις περιοχές, και το όνομά τους».
Ο Μιχάλη, 11 χρονών, σκυμμένος κάτω από τα δέντρα κεντάει και ο Στέλιος, 15 χρονών που θέλει να γίνει αστυνομικός, γνωρίζει ήδη όλα τα τοπωνύμια των χωραφιών και μας εξηγεί τη διαδικασία του κεντήματος: «Ξεχωρίζουμε πάνω στο δέντρο που είναι «φλέβες», δηλαδή που είναι ζωντανό το δέντρο, εκεί το χαράζουμε και βγαίνει το μαστίχι». Η σύζυγός του, Πηνελόπη Παπαζαχαρίου, με σπουδές στη Γεωλογία, εγκαταστάθηκε στη Χίο λόγω του άνδρα της και έγινε αγρότισσα. Αφού μας έδειξε πώς ρίχνουν το ασπρόχωμα, μίλησε μαγεμένη: «Πρέπει να δεις το πλύσιμο της μαστίχας, εκείνη την ώρα που τη χτυπάει ο ήλιος τα δάκρυα φαίνονται σαν διαμάντια» και συνεχίζει περιπαικτικά: «Στα παλιά χρόνια ήταν περισσότερες οι γυναίκες στα κτήματα, γι’ αυτό και η παραγωγή ήταν καλή, γιατί οι γυναίκες οι παλιές τραγουδούσαν στα δέντρα».
«Πάνω από όλα είναι η εμπειρία. Το ίδιο εργαλείο, σε διαφορετικά χέρια, μπορεί να κάνει μεγάλη ζημιά. Παλαιότερα ήταν πολύ πιο δύσκολα γιατί δεν είχαμε εργαλεία και ήταν όλα πολύ κουραστικά. Με την πάροδο του χρόνου όμως εξελισσόμαστε, απλουστεύουμε τις δουλειές, τις κάνουμε πιο ευέλικτες και ξεκούραστες», συμπληρώνει ο Νίκος Χρουσάκης.
Ο Γιώργος Σταμπουλής, εργάζεται σε άλλο τομέα και στον ελεύθερο χρόνο του βοηθάει τη σύζυγό του: «Στη μαστίχα βοηθάει όλη η οικογένεια, μαζί με τα παιδιά, ο ένας τον άλλο, τη διπλανή οικογένεια, τον γείτονα, τον φίλο. Έτσι έχουμε μάθει».
Ο κ.Δημήτρης Χρουσάκης, πατέρας του Νίκου, κάνει αυτή τη δουλειά 60 χρόνια «Από πολύ μικρός, θυμάμαι με έπαιρνε ο πατέρας μου μαζί και βοηθούσα. Το ίδιο έκανε πιο πριν και ο παππούς μου. Έχει πολλές εργατοώρες για να παραχθεί και όλα περνάνε από χέρι. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια καταφέραμε και φτιάξαμε τον ποιοτικό έλεγχο. Εκεί έγινε μία σημαντική βελτίωση γιατί το μαστίχι το ψιλό περνιέται από το μηχάνημα και οι γυναίκες αποφύγανε τον καθαρισμό με το χέρι. Τώρα ο διαλογέας, διαχωρίζει το κίτρινο και το μαύρο, ενώ πρώτα το παραμικρό λέρωμα να είχε πάνω έπρεπε να φύγει ή με μαχαιράκι ή με καρφίτσες, αυτές που ράβανε τις χρησιμοποιούσαν για τις μαστίχες. Εδώ όλα τα άδεια χωράφια που βλέπεις είχαν γλυκάνισο και κύμινο. Και εγώ είχα».
Ένας αναγκαστικός συνεταιρισμός – σημείο αναφοράς για την Ελληνική παραγωγή
Η στήριξη της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών είναι καθοριστική για τους παραγωγούς, καθώς η στρατηγική ανάπτυξης που έχει ακολουθήσει εδώ και χρόνια, έχει φέρει τη μαστίχα στο διεθνές προσκήνιο. Οι παραγωγοί λαμβάνουν δωρεάν ασπρόχωμα ανάλογα με την παραγωγή τους και πληρώνονται έγκαιρα, με μία κοινή συμφωνημένη τιμή. Επίσης, αν και η μαστίχα παραμένει παραδοσιακό προϊόν, στο εργοστάσιο χρησιμοποιούνται πλέον τεχνολογικά προηγμένα μηχανήματα για τον καθαρισμό και τη διαλογή, κάνοντας τη διαδικασία πιο εύκολη.
Στα γραφεία της Ένωσης συναντήσαμε τον γενικό διευθυντή Ηλία Σμυρνιούδη, γεωπόνο με διδακτορικό στην Ιολογία. «Σε συνεργασία με περισσότερα από 40 Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα, έχουμε συγκεντρώσει πάνω από 100 μελέτες, πολλές από αυτές κλινικές, που αναδεικνύουν τις ιδιότητες της μαστίχας», εξηγεί. Παράλληλα, τονίζει τη σημασία της διατήρησης της μαστίχας σε όλες τις χρήσεις της, είτε ως φαρμακευτικό προϊόν, τρόφιμο, είτε ως καύσιμο (λιβάνι). Οι κύριες φαρμακευτικές αγορές της μαστίχας είναι η Αμερική, η Κορέα ενώ για τα τρόφιμα η Ελλάδα, η Τουρκία, η Μέση Ανατολή και η Γαλλία.
Επιπλέον, το Μαστιχέλαιο ΠΟΠ χρησιμοποιείται στην κοσμετολογία, στα τρόφιμα και στα οινοπνευματώδη, ενώ η Τσίκλα ΠΟΠ είναι δημοφιλής. Ο κ.Σμυρνιούδης εκφράζει αισιοδοξία για το μέλλον, καθώς παρατηρεί ότι ολοένα και περισσότεροι νέοι ενδιαφέρονται για το επάγγελμα του μαστιχοπαραγωγού, κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγής κατά 20-30%, καλύπτοντας έτσι τη διεθνή ζήτηση.
«Τα τελευταία 2-3 χρόνια με την αλλαγή του καιρού έχουμε πολλά προβλήματα»
Οι μειωμένες βροχοπτώσεις σε συνάρτηση με τους έντονους καύσωνες, δυσκολεύουν την παραγωγή. «Παρόλο που είναι άγρια και ανθεκτικά δέντρα, σοκάρονται και δεν αποδίδουν. Άλλες χρονιές, τέτοιες ημέρες, μπορεί να βρέχει, να τα καταστρέψει όλα και να αρχίζουμε πάλι από την αρχή. Αν βρέξει όπου είναι το πιο μεγάλο κομμάτι μαστίχας και δεν είναι στεγνό, μαυρίζει, αλλά και στεγνό να είναι κολλάει το ασπρόχωμα από κάτω και δεν βγαίνει, οπότε μετά δεν πουλιέται γιατί πέφτει η ποιότητά του. Καλύτερη τιμή έχουν τα καθαρά κομμάτια, όχι τα μεγάλα. Ένα μεγάλο δέντρο μπορεί να βγάλει 200-250γρ. και αυτό είναι μία πάρα πολύ καλή απόδοση» διευκρινίζει ο Νίκος Χρουσάκης.
Μια ξαφνική νεροποντή καταστρέφει τα πάντα
Μέχρι να ολοκληρωθεί το ρεπορτάζ του Cantina, μια ξαφνική νεροποντή κατάστρεψε σχεδόν το 80% της παραγωγής μαστίχας. Η έντονη βροχόπτωση που ξέπλυνε όλο το ασπρόχωμα από τα δέντρα, δημιούργησε μικρές «λίμνες» και μετέφερε φερτά υλικά, αφήνοντας πίσω της μεγάλες καταστροφές. Η διαδικασία πολλών μηνών και αμέτρητων εργατοωρών χάθηκε, και παραγωγοί έρχονται αντιμέτωποι με τη φύση. Περιμένουν να στεγνώσουν τα εδάφη και τα δέντρα για να ξεκινήσουν από την αρχή. Σε επικοινωνία με τον Γενικό Διευθυντή της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών, Ηλία Σμυρνιούδη, μας διαβεβαίωσε ότι η Ένωση θα σταθεί δίπλα στους παραγωγούς, όπως πάντα και με οποιοδήποτε τρόπο. Βρίσκονται σε επαφή με τον ΕΛΓΟ – Δήμητρα για να λάβουν οδηγίες και να προχωρήσουν στις απαραίτητες ενέργειες._
Φωτογραφίες: Κωνσταντίνος Σοφικίτης