Για πολλούς από εμάς αποτελεί αγαπημένη συνήθεια, ενώ ορισμένοι δηλώνουν εθισμένοι στην ιδιαίτερη γεύση του. Πόσα γνωρίζουμε όμως για το δημοφιλές αυτό ρόφημα, το οποίο την 1η Οκτωβρίου έχει την τιμητική του (Παγκόσμια Ημέρα Καφέ);
Σοφοκλέους, Αθήνα: κουστουμαρισμένος νεαρός γιάπις παίρνει σε πλαστικό ποτήρι freddo cappuccino μέτριο και τρέχει να προλάβει την παρουσίαση της εταιρείας. Πλατεία Αριστοτέλους, Θεσσαλονίκη: τάβλι, φραπόγαλο και πειράγματα για το διπλό της Παοκάρας. Κυριακάτικο πρωινό μιας τυπικής οικογένειας: το άρωμα του φρεσκοαλεσμένου γαλλικού πλημμυρίζει την κουζίνα. Σε κάποιο χωριό της επαρχίας: δύο μαυροντυμένες γιαγιάδες ψήνουν τον ελληνικό τους και τον συνοδεύουν με λουκούμι τριαντάφυλλο. Ε, ναι λοιπόν! Τον αγαπάμε τον καφέ στην Ελλάδα…
Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα ροφήματα σε όλο τον κόσμο. Παρασκευάζεται απλά από τους καβουρδισμένους και αλεσμένους σπόρους του καφεόδεντρου και έχει αναζωογονητική δράση, η οποία οφείλεται στο βασικό συστατικό του, την καφεΐνη, αλλά και πλούσιες αντιοξειδωτικές ιδιότητες. Πέρα όμως από κάθε θρεπτικό συστατικό ή ευεργετικό αποτέλεσμα της κατανάλωσης του, ο καφές αποτελεί μια μοναδική απόλαυση για πολλούς από εμάς.
Η ιστορία του
Υπάρχουν πολλοί μύθοι σχετικά με την ανακάλυψη του καφέ. Ο πιο δημοφιλής εκτυλίσσεται τον 9ο αιώνα μ.Χ. και περιγράφει την ιστορία ενός Αιθίοπα γιδοβοσκού με το όνομα Κάλντι, ο οποίος παρατήρησε πως τα ζώα του έγιναν πιο ζωηρά όταν έφαγαν από τους καρπούς ενός συγκεκριμένου θάμνου. Έτσι ο Κάλντι πήρε μερικούς από τους καρπούς και τους πήγε σε ένα μοναστήρι που βρισκόταν εκεί κοντά, περιγράφοντας τις ιδιότητές τους. Ο ηγούμενος του μοναστηριού πίστεψε πως οι καρποί ήταν έργο του διαβόλου και τους πέταξε στη φωτιά. Οι καρποί όμως ερχόμενοι σε επαφή με τη θερμότητα άρχισαν να αναδίδουν μια ξεχωριστή μυρωδιά που δεν έμοιαζε με τίποτα από όσα είχαν δοκιμάσει έως τότε. Οι μοναχοί ύστερα από διάφορες επεξεργασίες έμαθαν να φτιάχνουν αυτό το σκουρόχρωμο ρόφημα που απολαμβάνουμε μέχρι και σήμερα και αποφάσισαν πως ο καρπός όχι μόνο δεν ήταν έργο του Κακού αλλά δώρο από τον Θεό, αφού τους βοηθούσε να μένουν ξάγρυπνοι κατά τη διάρκεια των προσευχών τους. Ο συγκεκριμένος μύθος βέβαια, δεν είναι καταγεγραμμένος πουθενά αλλά έχει διαδοθεί σε όλο τον κόσμο.
Η πρώτη επίσημη έγγραφη παρουσία του καφέ τοποθετείται σε ένα μοναστήρι των Σούφι στην Υεμένη τον 14ο αιώνα. Έναν αιώνα αργότερα, ο καφές μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο, την Περσία, την Τουρκία και γενικότερα εξαπλώθηκε στην αραβική χερσόνησο. Αρχικά, παρασκευαζόταν με το μούλιασμα των κόκκων σε κρύο νερό. Με την πάροδο του χρόνου όμως, σκέφτηκαν να τον μουλιάζουν σε βραστό νερό και μόλις τον 15ο αιώνα οι Άραβες ανακάλυψαν τη διαδικασία του καβουρδίσματος, ενώ ταυτόχρονα άρχισαν να αλέθουν τους κόκκους του καφέ και να τους βράζουν σε νερό. Ύστερα από την ανακάλυψη του καβουρδίσματος ο καφές εξελίχθηκε σε ένα ιδιαίτερα δημοφιλές ρόφημα σε ολόκληρο τον ισλαμικό κόσμο και εκεί δημιουργήθηκαν και τα πρώτα καφενεία -μια και το αλκοόλ ήταν απαγορευμένο- όπου μαζί με τον καφέ οι Άραβες έπαιζαν τυχερά παιχνίδια, άκουγαν μουσική και κάπνιζαν ναργιλέ, συζητώντας τα νέα της ημέρας.
Στην Ευρώπη ο καφές έφτασε τον 16ο αιώνα, καθώς μέχρι τότε ήταν γνωστός μόνο από ιστορίες ταξιδιωτών που τον είχαν δοκιμάσει στην Ανατολή. Οι πρώτοι που τον εισήγαγαν από την Αραβία στην Ευρώπη ήταν οι Βενετσιάνοι και, για έναν περίπου αιώνα, προσπαθούσαν να κρατήσουν αυτό το μονοπώλιο. Οι Ολλανδοί, από την άλλη πλευρά, ήταν οι πρώτοι που έκαναν εμπόριο σε μεγάλη κλίμακα, προμηθευόμενοι καφέ από την Ιάβα της Ινδονησίας. Μάλιστα καβούρδιζαν και άλεθαν τους κόκκους του καφέ πριν τον πουλήσουν στους ξένους, για να μη διαθέτουν οι άλλες χώρες ακατέργαστο καφέ.
Η παραγωγή του όμως άρχισε να επεκτείνεται και σε άλλες χώρες γύρω στις αρχές του 18ου αιώνα. Συγκεκριμένα, το 1730 φυτά καφέ μεταφέρθηκαν στην Τζαμάικα, το 1740 στην Ινδία και το Μεξικό, το 1784 στη Βενεζουέλα και στα τέλη του αιώνα στην Κολομβία. Πάντως το ιδανικότερο περιβάλλον για την καλλιέργεια του αγαπημένου αυτού φυτού βρέθηκε στη Βραζιλία και από τότε είναι η πρώτη χώρα σε παραγωγή καφέ.
Η δράση του
Η πιο γνωστή επίδραση του καφέ σχετίζεται με το νευρικό σύστημα. Έτσι, σε λογικές ποσότητες βελτιώνει τις πνευματικές ικανότητες, διεγείρει τον εγκέφαλο και προκαλεί εγρήγορση και μείωση της ατονίας. Ο βασικός λόγος είναι ότι περιέχει καφεΐνη, ένα αλκαλοειδές που δρα ως τονωτικό και γι αυτό ο καφές συνήθως καταναλώνεται πρωινές ώρες ή κατά τη διάρκεια της εργασίας.
Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές έρευνες για τις ευεργετικές ιδιότητες καθώς και για την υψηλή περιεκτικότητα του σε αντιοξειδωτικά συστατικά. Ο καφές μάλιστα αποτελεί μία από τις κυριότερες πηγές αντιοξειδωτικών στην δίαιτα των Ελλήνων λόγω της τακτικής κατανάλωσης του. Δυστυχώς η διατροφή μας τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και πιο φτωχή σε θρεπτικές τροφές, αλλά και η καθημερινή ζωή είναι γεμάτη επιβαρυντικούς παράγοντες, όπως το στρες, η περιβαλλοντική μόλυνση και η υπεριώδης ακτινοβολία. Είναι λοιπόν ανάγκη η καθημερινή μας δίαιτα να είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικά, καθώς αυτά μας βοηθούν να καταπολεμήσουμε το λεγόμενο οξειδωτικό στρες, μια κατάσταση που οδηγεί στην καταστροφή των κυττάρων μας. Εκτιμάται ότι σε ένα μικρό φλιτζανάκι ελληνικού καφέ των 50ml περιέχονται 150mg αντιοξειδωτικών. Τα συστατικά αυτά ανήκουν στην ομάδα των πολυφαινολών, τις οποίες βρίσκουμε και στο κρασί και το κακάο. Μάλιστα, η διαδικασία του καβουρδίσματος εμπλουτίζει τον καφέ ακόμη περισσότερο με αντιοξειδωτικά, καθώς οδηγεί στην παραγωγή των λεγόμενων μελανοϊδινών, ουσιών με τη συγκεκριμένη ιδιότητα.
Τα αντιοξειδωτικά του ελληνικού καφέ λοιπόν, λειτουργούν ως ασπίδα των κυττάρων μας ενάντια στην καταστροφική δράση των ελεύθερων ριζών, συμβάλλοντας έτσι στην προστασία του οργανισμού μας από την πρόωρη φθορά και τη γήρανση και στη διατήρηση της ευεξίας μας. Βέβαια, από την άλλη, η υπερβολική κατανάλωση του καφέ είναι δυνατό να προκαλέσει νευρικότητα, άγχος, αϋπνία και εθισμό.
Οι ποικιλίες του καφέ
Yπάρχουν δύο βασικά είδη του φυτού του καφέ, τα οποία προσφέρουν πολλές ποικιλίες ανάλογα με τον τόπο και τον τρόπο καλλιέργειάς τους. Η πιο παλιά ποικιλία είναι η Arabica και προέρχεται από την Αιθιοπία. Καλλιεργείται ιδανικά σε αρκετό υψόμετρο πάνω από τη στάθμη της θάλασσας και απαιτεί πολύ συγκεκριμένα εδαφολογικά στοιχεία, αλλά και απόλυτη ισορροπία θερμότητας και υγρασίας. Χρειάζεται περίπου 6 έως 9 μήνες για να ωριμάσει το φυτό και να αρχίσουν να πέφτουν οι καρποί στο έδαφος. Έχουν χαμηλή περιεκτικότητα σε καφεΐνη, μόνο 1%, αλλά είναι πλούσιοι σε γεύση και άρωμα. Γενικά, το 78% του καφέ που καλλιεργείται σε όλο τον κόσμο είναι της ποικιλίας Arabica.
Η ποικιλία Robusta τώρα, ευδοκιμεί σε χαμηλότερα υψόμετρα και έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζεται στα θερμά και υγρά κλίματα, στα οποία η Arabica δεν ευδοκιμεί. Ο καφές αυτής της ποικιλίας διαθέτει πιο έντονη, σκληρή γεύση και δεν είναι τόσο αρωματικός, αλλά περιέχει διπλάσια ποσότητα καφεΐνης από την Arabica. Σαν φυτό είναι πιο ανθεκτικό σε ασθένειες και εξωτερικούς παράγοντες και πολύ πιο παραγωγικό. Καλλιέργειες της ποικιλίας Robusta αποτελούν το υπόλοιπο 22% της παγκόσμιας παραγωγής και, παρά την πιο σκληρή γεύση της σε σχέση με την Arabica, η ποικιλία Robusta είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, ειδικά για την παραγωγή στιγμιαίου καφέ.
Δύο ακόμα -λιγότερο γνωστές και δημοφιλείς- ποικιλίες είναι η Kape Baraco, που καλλιεργείται κυρίως στις Φιλιππίνες και η Liberia, με φυτά που φτάνουν μέχρι και τα 9 μέτρα ύψος και καλλιεργούνται στη Λιβερία της Αφρικής.
Γενικά οι καφέδες που κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο είναι συνήθως μίγματα (χαρμάνια όπως τα λένε), που αποτελούνται από διαφορετικές αναλογίες Arabica και Robusta προκειμένου να επιτευχθεί ο επιθυμητός συνδυασμός γεύσης, αρώματος και καφεΐνης.
Τα κυριότερα είδη
Ελληνικός: ο περίφημος ελληνικός καφές, γνωστός και ως “τούρκικος”, έχει ελάχιστη σχέση με την Ελλάδα όσον αφορά στην προέλευση του. Προέρχεται από την Τουρκία, ενώ συναντάται ακόμα με τις ονομασίες “αραβικός” και “κυπριακός”. Οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με το χαρμάνι του αρχικά κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και από τα μέσα του 18ου αιώνα η συνήθεια εξαπλώθηκε στις ελληνικές συνοικίες της Κωνσταντινούπολης και τη Θεσσαλονίκη, από όπου κατηφόρισε προς τα νότια. Παλιά στην Αθήνα, τότε που τα αυθεντικά καφενεία μεσουρανούσαν, ο καφετζής -υπεύθυνος για τον ελληνικό καφέ- λεγόταν “ταμπής” και είχε μάλιστα βοηθό τον “παραταμπή”. Για να φτιάξει τον καφέ χρησιμοποιούσε ένα πολύ μικρό και μακρύ κουταλάκι, το οποίο αποτελούσε τη μεζούρα και στο φλιτζάνι μπορούσε να βάλει μέχρι δώδεκα κουταλιές καφέ και ζάχαρης! Ήθελε, λοιπόν, μεγάλη μαεστρία για να φτιάξεις τον τέλειο καφέ αλλά και να θυμάσαι τι συνδυασμό θέλει ο κάθε πελάτης!
Στιγμιαίος: εφευρέθηκε το 1901 από τον Ιάπωνα επιστήμονα Σαρτόρι Κάτο. Το 1938 η εταιρεία Nestlé τον έβγαλε πρώτη στο εμπόριο και από τότε ο στιγμιαίος καφές εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Η διάδοσή του οφείλεται κυρίως στο πλεονέκτημα της ευκολίας με την οποία μπορεί να παρασκευαστεί από τον καταναλωτή. Παράγεται με τη διαδικασία του ψυχρού στεγνώματος ή λυοφιλοποίησης για να διαλύεται εύκολα στο νερό, ζεστό ή κρύο.
Φραπέ: ποτέ δεν είχαν φανταστεί ότι υπήρχε επίσημος ιδρυτής του φραπέ… Κι όμως! Στις 14 Σεπτεμβρίου του “σωτήριου” έτους 1957 ο κος Δημήτρης Βακόνδιος, πωλητής στο περίπτερο καφέδων και προϊόντων επεξεργασμένου γάλακτος του εισαγωγέα Ανδρέα Δρίτσα (εκθέτης στο περίπτερο 10 της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης), μη διαθέτοντας ζεστό νερό για να ετοιμάσει ένα στιγμιαίο καφέ, έβαλε μερικές κουταλιές σε ένα ποτήρι με κρύο νερό, το κούνησε, ο αφρός ξεχείλισε και γενηθήτω… το φραπέ!
Espresso: ο καλύτερος τρόπος για να εξάγουμε όλη την πλούσια γεύση ενός ποιοτικού καφέ. Παράγεται όταν υπό πίεση καυτό νερό περνά μέσα από ένα συμπιεσμένο στρώμα αλεσμένου καφέ, για να μας δώσει ένα εύγευστο αρωματικό ρόφημα σε συμπυκνωμένη μορφή. Στην Ελλάδα είναι πολύ διαδεδομένες τόσο οι ζεστές όσο και οι παγωμένες μορφές του, όπως το cappuccino και το freddo cappuccino που γίνονται με την προσθήκη αφρόγαλου, αλλά και το freddo espresso.
Καφές φίλτρου: είναι καβουρδισμένος και αλεσμένος πολύ ψιλά καφές, φιλτράρεται αργά -και όχι υπό πίεση όπως ο espresso- και είναι ελαφρύς για το στομάχι, παρόλο που περιέχει μεγάλο ποσοστό καφεΐνης. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, είναι ιδιαίτερα δημοφιλής ο καφές φίλτρου σε διάφορες γεύσεις: κυκλοφορούν περισσότερες από 100 διαφορετικές, με τις πιο δημοφιλείς να είναι η βανίλια, η σοκολάτα και το φουντούκι.
Ντεκαφεϊνέ: παράγεται με μια πολύπλοκη τεχνική κατά την οποία επιτυγχάνεται η απομάκρυνση της καφεΐνης. Είναι ιδανική για όσους θέλουν να απολαμβάνουν ένα καφεδάκι αργά το απόγευμα, ή μετά το βραδινό δείπνο χωρίς τον κίνδυνο της αϋπνίας.
Το ξέρατε ότι…
* Πρωταθλητές στην ετήσια κατανάλωση καφέ είναι οι Φιλανδοί και οι Νορβηγοί με 10 κιλά;
* Στην Ελλάδα ο μέσος χρόνος παραμονής στην καφετέρια είναι τα 40 λεπτά, δηλαδή ο μεγαλύτερος στην Ευρώπη;
* Υπολογίζεται ότι η διαδικασία ετοιμασίας ενός ροφήματος καφέ επαναλαμβάνεται παγκοσμίως περισσότερες από 400 δισεκατομμύρια φορές το χρόνο;
* Ο ακριβότερος καφές είναι ο ινδονησιακός Kopi Luwak, που κοστίζει μέχρι και 1.400 δολάρια το κιλό; Και αφού έχεις πληρώσει ένα σωρό λεφτά για να τον δοκιμάσεις, μαθαίνεις ότι οι σπόροι του συλλέγονται από τα… περιττώματα ενός τρωκτικού, του Μαραπάτι, του οποίου οι διεργασίες χώνεψης δίνουν στους κόκκους του καφέ μια σπάνια γεύση!
