Οι τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά, σε ζάχαρη και σε αλάτι, ερεθίζουν τις αισθήσεις και παρέχουν μια ανταμοιβή ικανοποίησης, που οδηγεί πολλούς στην επανάληψη της κατανάλωσής τους. Οι τροφές αυτές υποβοηθούν την παραγωγή ενδορφινών, που μας κάνουν να νιώθουμε ωραία και ήρεμα. Επίσης, ο εγκέφαλος απελευθερώνει την ντοπαμίνη, τον νευροδιαβιβαστή της ικανοποίησης, που θα μας κινητοποιήσει μετά ώστε να επιδιώξουμε ξανά την ίδια ικανοποιητική, απολαυστική εμπειρία. Αυτή λοιπόν η επαναλαμβανόμενη εμπειρία συνηθίζει τον εγκέφαλο στην αναζήτηση απόλαυσης με τον ίδιο τρόπο, και έτσι αποκτάται η συνήθεια. Και όπως συμβαίνει με όλες τις εξαρτήσεις, αρχίζουμε να αναζητούμε συχνά όλο και περισσότερη από την ίδια τροφή που τη συνδέσαμε με τόσο ευχάριστα συναισθήματα.
Ντοπαμίνη η ουσία της εξάρτησης
Πώς συμμετέχει ο νευροδιαβιβαστής της ντοπαμίνης σε αυτό το κύκλωμα ανταμοιβής; Όταν αρχίζει σε κάποιον να συνδυάζεται μια δραστηριότητα (π.χ. τζόγος, αλκοόλ, σεξ κ.ά.) με την έκκριση της ντοπαμίνης και τα συνακόλουθα ευχάριστα συναισθήματα, τότε αρχίζει σιγά σιγά αυτός να αποζητάει όλο και πιο συχνά τη συγκεκριμένη δραστηριότητα, για να χαρίσει στον εαυτό του τα ίδια συναισθήματα. Άρα, η επιστήμη τείνει να υποστηρίζει πλέον ότι όλες οι εξαρτήσεις έχουν ως κοινό το ότι γενικά ο εξαρτημένος είναι ουσιαστικά εξαρτημένος από την ντοπαμίνη. Γι’ αυτό και τα στάδια της απεξάρτησης χαρακτηρίζονται από συναισθήματα θλίψης, ατονίας και κυκλοθυμισμού.
Είναι οποιαδήποτε κατάχρηση συνδεδεμένη με τον εθισμό
Η ειδοποιός διαφορά της υπερφαγίας από τις άλλες εξαρτήσεις είναι η εξής: ο αλκοολικός μπορεί να επιζήσει χωρίς το αλκοόλ και ο καπνιστής χωρίς το τσιγάρο. Όμως ο υπερφαγικός είναι υποχρεωμένος να συνεχίσει αν τρώει (για να επιβιώσει), κάνοντας όμως διαφορετικές διατροφικές επιλογές, αλλά και νιώθοντας διαφορετικά απέναντι στο φαγητό. Με άλλα λόγια είναι υποχρεωμένος να συνεχίσει την κατανάλωση του φαγητού, τροποποιώντας όμως κάποια στοιχεία ως προς το περιεχόμενο και την ποσότητα της τροφής, αλλά και να αλλάξει την ψυχολογική του εξάρτηση από το φαγητό.
Η υπερκατανάλωση τροφής έχει κάποια χαρακτηριστικά που είναι κοινά με τα χαρακτηριστικά της κατάχρησης άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών (του καπνού, των ναρκωτικών ουσιών κτλ.). Αυτά είναι τα ακόλουθα:
• Απώλεια ελέγχου,
• Ανεκτικότητα,
• Στερητικό σύνδρομο,
• Έντονη, ακατάσχετη επιθυμία,
• Υποτροπή,
• Λειτουργία του συστήματος ανταμοιβής,
• Παρορμητικότητα,
• Δυσλειτουργία στη λήψη απόφασης.
Ωστόσο δεν είναι ξεκάθαρο ακόμη αν το φαγητό προκαλεί εξάρτηση στους ανθρώπους και ιδιαίτερα τους υπερφαγικούς. Οι επιστήμονες φαίνεται να ελκύονται περισσότερο από τα εξής ερωτήματα: Πρόκειται για εθισμό που σχετίζεται με το κύκλωμα ανταμοιβής, ή απλώς οι υπερφάγοι δεν ευχαριστιούνται αρκετά με το φαγητό (δεν εκκρίνουν αρκετή ντοπαμίνη) και καταναλώνουν περισσότερο από αυτό, για να φτάσουν σε ένα επαρκές επίπεδο ικανοποίησης; Με άλλα λόγια, όσο πιο λαχταριστή είναι μια τροφή, τόσο πιο πολύ εθιζόμαστε στην ικανοποίηση που αυτή μάς προσφέρει; Ή η παχυσαρκία είναι αποτέλεσμα ενός ελαττωματικού τρόπου μεταφοράς ορμονών και νευροδιαβιβαστών; Κανείς ακόμη δεν είναι σε θέση να αιτιολογήσει το πολύπλοκο φαινόμενο της παχυσαρκίας, αλλά υπάρχει έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα.
Ντοπαμίνη και διαταραχές στην πρόσληψη τροφής
Μια έρευνα έδειξε ότι άτομα που είχαν μικρότερη εγκεφαλική δραστηριότητα όταν έβλεπαν λαχταριστά τρόφιμα, απέκτησαν τελικά μέσα στον επόμενο χρόνο περισσότερο βάρος σε αντίθεση με τα άτομα που παρουσίασαν μεγαλύτερη εγκεφαλική δραστηριότητα, ιδίως στους υποδοχείς της ντοπαμίνης. Τα άτομα δηλαδή που παρουσιάζουν μικρότερη εγκεφαλική δραστηριότητα με τη θέα της τροφής χρειάζονται τελικά περισσότερη τροφή για να προσφέρουν στον εαυτό τους την ίδια ικανοποίηση, πράγμα που οδηγούσε μακροπρόθεσμα σε αύξηση του βάρους τους.
Μια άλλη έρευνα (Πανεπιστήμιο Τέξας, 1996, Βlum κ.ά.) έδειξε ότι υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι για γενετικούς λόγους έχουν λιγότερους υποδοχείς ντοπαμίνης. Έτσι, ο εγκέφαλός τους δεν ικανοποιείται με μια φυσιολογική ποσότητα φαγητού και έτσι αναγκάζονται να αυξήσουν την ποσότητα για να λάβουν την ίδια ικανοποίηση.
Ίσως τελικά υπάρχουν δυο είδη παχυσαρκίας: Στο πρώτο τα συστήματα ανταμοιβής και ικανοποίησης του εγκεφάλου λειτουργούν κανονικά, ενώ στο δεύτερο υπάρχουν λιγότεροι υποδοχείς ντοπαμίνης στις σχετικές περιοχές του εγκεφάλου –όπως γίνεται με τους τοξικομανείς–, πράγμα που οδηγεί σε χαμηλότερη δράση της ντοπαμίνης, άρα σε αυξημένη κατανάλωση φαγητού, άρα και σε πρόσληψη βάρους. Στην πρώτη περίπτωση η υπερφαγία συμβαίνει περισσότερο για λόγους ομοιοστατικούς, ενώ στη δεύτερη για λόγους ηδονικούς.
Εξάρτηση και κατανάλωση φαγητού
Ανάμεσα στους πάσχοντες με διαταραχές πρόσληψης τροφής έχει παρατηρηθεί μια αυξημένη τάση για χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών. Και στις υπόλοιπες εξαρτήσεις έχει παρατηρηθεί ότι όταν κάποιος εξαρτηθεί από μια ουσία μεταπηδά στην εξάρτηση από μια άλλη ουσία. Κάποια χαρακτηριστικά των ατόμων που θεωρούνται εξαρτημένες προσωπικότητες είναι η κοινωνική απομόνωση, η παρορμητική συμπεριφορά, η αυξημένη ευαισθησία στο άγχος, τα χαμηλά κίνητρα.Η απάντηση στο αν το φαγητό προκαλεί εξάρτηση είναι ανάλογη με τον ορισμό της εξάρτησης. Βέβαια, ο εγκέφαλος διαθέτει τη λεγόμενη «πλαστικότητα», δηλαδή την ικανότητα να αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται τα νευρικά κύτταρα, σύμφωνα με τη λειτουργία τους. Για παράδειγμα, όταν κάποιος είναι εθισμένος στη νικοτίνη, οι νευρώνες αρχίζουν να συνδέονται με τρόπο διαφορετικό, ώστε η ιδέα του καπνίσματος να συσχετίζεται με συναισθήματα ευχαρίστησης. Αν όμως είναι αλήθεια ότι η υπερφαγία δεν είναι τίποτα άλλο από μια εξάρτηση από το φαγητό, τότε είναι πολύ πιο δύσκολο να σταματήσει κανείς τη συνήθεια της υπερφαγίας, καθώς έχει μεταβάλει μακροπρόθεσμα τη νευροβιολογική δομή του εγκεφάλου του. Έρευνες επιβεβαιώνουν ότι η τροφή μπορεί να μεταβάλει την εγκεφαλική λειτουργία με τρόπο που να οδηγήσει σε καταναγκαστική χρήση. Μελέτες εντοπίζουν δυσκολίες στην επαναφορά της εγκεφαλικής λειτουργίας ύστερα από μια χρόνια διατροφική διαταραχή. Ωστόσο, άλλες έρευνες έχουν αποδείξει ότι μπορεί να επανέλθει η φυσιολογική λειτουργία του μέσα από την ανάπτυξη ισχυρών συναισθηματικών δεσμών.Ο εθισμός σε μια ουσία ή σε μια συνήθεια εξαρτάται από 3 παράγοντες οι οποίοι συνεργούν ώστε:
• Να προκαλεί ισχυρή ευφορία η ουσία.
• Η προσωπικότητα του ατόμου να έχει ροπή στον εθισμό.
• Το περιβάλλον να ενθαρρύνει τον εθισμό.
Η εφηβεία είναι εξαιρετικά δύσκολη φάση, με σημαντικές ορμονικές μεταβολές, που κάνουν τον έφηβο ευάλωτο σε ουσίες ή συνήθειες που προκαλούν εξάρτηση.Οι γονείς προλαμβάνουν μια τέτοια κατάληξη όταν δίνουν αγάπη και αποδοχή στα παιδιά τους και όταν παρέχουν ένα περιβάλλον ασφαλές και υποστηρικτικό. Η αγάπη διεγείρει τις οδούς ανταμοιβής που προκαλούν ευχαρίστηση, επομένως το παιδί αισθάνεται πλήρες και δεν νιώθει την ανάγκη να αισθανθεί ευχαρίστηση με τεχνητούς τρόπους. Από την άλλη, είναι απαραίτητο το περιβάλλον (γονείς) να μη δίνει παραδείγματα κακής σχέσης με την τροφή, γιατί η εικόνα και το παράδειγμα αποτελούν από μόνα τους ισχυρούς παράγοντες ανάπτυξης οποιασδήποτε κακής συνήθειας, κακής σχέσης με την τροφή ακόμα και διατροφικής διαταραχής.
Ποια τρόφιμα είναι πιο εθιστικά;
Όπως επιβεβαιώνεται από την «επιδημία» της παχυσαρκίας που έχει ενσκήψει παράλληλα με τη μεγάλη διάδοση του fast food, ορισμένοι συνδυασμοί τροφών ελκύουν την προτίμηση παχύσαρκων ανθρώπων.
Τέτοιες είναι τροφές που είναι πλούσιες σε σάκχαρα και λίπη και όχι μόνο δίνουν πάρα πολλές θερμίδες, αλλά αυξάνουν και τη διάθεση για πρόσληψη τέτοιας τροφής, και έτσι ενισχύεται η διάθεση για επιλογή ανάλογων τροφών (πλούσιων σε σάκχαρα και λίπη). Κάποιες έρευνες έχουν αποδείξει ότι η ζάχαρη είναι περισσότερο εθιστική και έχουν μελετηθεί και τα στερητικά σύνδρομα που προκαλεί. Άλλες έρευνες αναλύουν τις εξαρτησιογόνες ιδιότητες των λιπαρών, χωρίς όμως να υπάρχουν ακόμη αρκετά ερευνητικά δεδομένα για να το αποδείξουν.
Δυστυχώς, η βιομηχανία των τροφίμων εκμεταλλεύτηκε την ανθρώπινη αδυναμία και την εθιστική δύναμη των γλυκών και λιπαρών τροφών.
Πώς η σοκολάτα επηρεάζει τη διάθεσή μας αλλά και τι προκαλεί εθισμό
Η σοκολάτα έχει:
• Υψηλή περιεκτικότητα σε βιοενεργά υποκατάστατα.
• Υψηλή περιεκτικότητα σε μαγνήσιο, που οδηγεί σε χαλάρωση του νευρικού συστήματος.
• Υψηλή περιεκτικότητα σε καναβιδοειδή λιπαρά οξέα και θεοβρομίνη, ουσίες που έχουν ίδια συνέπεια στον εγκέφαλο όπως η μαριχουάνα (εθισμός).
• Βοηθά στην παραγωγή σεροτονίνης, αλλά έχει την ιδιότητα να τη μεταβάλλει απότομα.
• Οδηγεί σε απότομη μεταβολή της φαινυλεθιλαμίνης, που σχετίζεται με την παραγωγή ενδορφινών.
• Προκαλεί απότομη μεταβολή των ενδορφινών.
Info: Κεφάλαιο, από το βιβλίο «Η διατροφή στη ζωή μας». Μελέτη της Αγγελικής Ζαφειράκη, Μοριακής διαιτολόγου-διατροφολόγου με ειδίκευση στις διατροφικές διαταραχές. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις iWrite.
Δείτε επίσης:
Πρωτεΐνες και αμινοξέα, απαραίτητα για μια ισορροπημένη διατροφή
Οι νέες διατροφικές πυραμίδες υγείας του Χάρβαρντ και του Ελβετικού Οργανισμού Αθλητικής διατροφής
Το πιάτο της υγιεινής διατροφής, σύμφωνα με το Harvard
