Ένα πολύπλοκο μωσαϊκό, όπου η φύση, η γεωργία και ο ανθρώπινος κόπος συνθέτουν ένα εντυπωσιακό τοπίο. Από τα Φάρσαλα μέχρι τον Τύρναβο, από την Καρδίτσα έως την Αγιά και από τα Τρίκαλα μέχρι την Κάρλα, ο Κάμπος παράγει πολύτιμη ποσότητα προϊόντων προσφέροντας τροφή και ζωή σε ολόκληρη τη χώρα.

Με 55°C θερμοκρασία εδάφους στον Θεσσαλικό Κάμπο καταγεγραμμένη από τον ευρωπαϊκό δορυφόρο Sentinel-3 / Copernicus στις 13 Ιουνίου του 2024, η ομάδα του Cantina ήταν εκεί για να αποτυπώσει την κατάσταση του δεύτερου μεγαλύτερου παραγωγικού κάμπου της Ελλάδας. Δύο ημέρες πριν, ενώ ο υδράργυρος χτυπούσε κόκκινο, είχαμε ήδη διανύσει οδικώς πάνω από 1.000 χιλιόμετρα για να βρούμε τα όσπρια των Φαρσάλων, τους αμπελώνες της Καρδίτσας και του Τυρνάβου, τις κομπίνες να θερίζουν, τις βιομηχανικές ντομάτες στην καρπόδεση, τα κεράσια στη συγκομιδή. Κοιτάξαμε κατάματα τον ήλιο που έπεφτε κάθετα στον ταμιευτήρα του Πλατυκάμπου, μάθαμε πώς έδεναν εκεί παραδοσιακά τα σκόρδα, γευτήκαμε άγουρα φουντούκια, μαζέψαμε αχλάδια, μετρήσαμε τα βερίκοκα στα ψυγεία, σηκώσαμε drone στην Κάρλα, ακολουθήσαμε τη ροή του Ενιπέα, αναζητήσαμε τη δύση του ήλιου στον Τιταρήσιο, αφήσαμε το βλέμμα μας να ξεκουραστεί αγναντεύοντας την τροφή που έσβηνε στο βάθος του θεσσαλικού ορίζοντα. Κάποιοι σταθμοί μας: Μικρό και Μεγάλο Ευύδριο, Σοφάδες, Δασοχώρι, Μελισσοχώρι, Καρποχώρι, Παλιούρι, Βλοχός, Ρίζωμα, Τύρναβος, Ελασσόνα, Λόγγος, Παλαμάς, Ιτέα, Συκούριο, Αγιά, Πλατύκαμπος, Γλαύκη, Πρόδρομος, Κιλελέρ, Στεφανοβίκειο, Κάρλα.

Ο αμπελώνας του Χρήστου Ζαφειράκη με λημνιώνα στον Τύρναβο.

Το τεράστιο έπος της παραγωγής

Ο Θεσσαλικός Κάμπος αποτελεί ένα πολύπλοκο μωσαϊκό όπου η φύση, η γεωργία και ο ανθρώπινος κόπος συνθέτουν ένα εντυπωσιακό γεωργικό τοπίο. Από τα Φάρσαλα μέχρι τον Τύρναβο, από την Καρδίτσα έως την Αγιά και από τα Τρίκαλα μέχρι το Πήλιο, ο Κάμπος παράγει πολύτιμη ποσότητα προϊόντων δίνοντας τροφή και ζωή όχι μόνο στην περιοχή, αλλά και σε όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό. «Λένε πως πρέπει να τον βλέπωμε μόνο την άνοιξη με τα λαμπρά του χρώματα. Μα η ομορφιά του δεν είναι τα χρώματα, είναι το επίπεδο. Είδα το επίπεδο μετά τον θερισμό. Εξαίσιο θέαμα. Ήταν η διάρκεια, η μορφή. Στη θερισμένη επιφάνεια, στην αχρωμία του είχαν μείνει μόνο αόριστες αποχρώσεις, φαίνονται οι ελαφρές διαφορές των χωραφιών, αρκετές για να δείχνουν όρια, ίχνη, ιστορίες και να διαβάζωμε στην ατάραχη ομαλότητα του επιπέδου το τεράστιο και προαιώνιο έπος της παραγωγής», περιγράφει στα Σχεδιαστικά Περιγράμματα του Θεσσαλικού ο ακαδημαϊκός Ζαχαρίας Παπαντωνίου.

Η Πίνδος με τα Άγραφα, η Όθρυς, το Πήλιο, η Όσσα (Κίσσαβος), ο Όλυμπος, το Ξεροβούνι οριοθετούν τον Θεσσαλικό Κάμπο και τη διάταξη των κλήρων. Περίπου στη μέση, μια σειρά χαμηλών λόφων χωρίζει κάθετα την πεδιάδα σε δύο μικρότερες. Στα δυτικά απλώνεται η πεδιάδα της Καρδίτσας με τους αμπελώνες και τα βιομηχανικά κηπευτικά, ενώ στα ανατολικά βρίσκεται η πεδιάδα της Λάρισας με τα καρποφόρα και τους μεγαλύτερους κλήρους μονοκαλλιέργειας. Προς τα βόρεια διακρίνονται η αμπελοοινική περιοχή του Τυρνάβου και τα βοσκοτόπια, ενώ στο κέντρο και προς τα νότια ευδοκιμούν οι καλλιέργειες των σιτηρών και των οσπρίων. Ενεργειακές και αροτραίες καλλιέργειες, σιτηρά για καρπό, βρώσιμα όσπρια, βιομηχανικά κηπευτικά, πεπονοειδή, αμπέλια, οπωροφόρα, πυρηνόκαρπα, ακρόδρυα. «Αυτός ο κάμπος δεν θα πεινάσει ποτέ», δηλώνει ο περιφερειάρχης Θεσσαλίας Δημήτρης Κουρέτας.

Καλλιέργειες καλαμποκιού στα Φάρσαλα, πυρηνόκαρπων φρούτων και κερασιών στη Μελίβοια, σε φάσεις ανάπτυξης και συγκομιδής.

Το μικροκλίμα κάνει τη διαφορά

Κάθε περιοχή έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η Καρδίτσα έχει το κατεξοχήν μεσογειακό κλίμα, με ζεστά, ξηρά καλοκαίρια, δροσερούς χειμώνες και σημαντικό ύψος σε βροχοπτώσεις. Ωστόσο, όταν τα δύο βουνά μαλώνουν, «ο Κίσσαβος ρίχνει βροχή» και οι περισσότερες βροχοπτώσεις σημειώνονται στην περιοχή της Αγιάς. Στην καρδιά του Κάμπου, όπου καταγράφεται η μεγαλύτερη μονοκαλλιέργεια της χώρας, σημειώνεται η χαμηλότερη βροχόπτωση, με ασθενείς ανέμους και μεγάλη ηλιοφάνεια. Ζωτικής σημασίας ρόλο στη διαμόρφωση του κλίματος παίζει ο ρους του Πηνειού με τους παραποτάμους του, που δημιουργούν τις ιδανικές συνθήκες για γεωργία μεγάλου εύρους καλλιεργειών, καθιστώντας τον έναν από τους πιο εύφορους τόπους της χώρας.

Το καλλίρροον ύδωρ

Ο Πηνειός είναι ένας από τους μεγαλύτερους ποταμούς της Ελλάδας με σημαντικό ρόλο στον Θεσσαλικό Κάμπο. Η ροή του ξεκινά δυτικά από την Πίνδο, στην περιοχή των Μετεώρων, και διασχίζει όλη τη Θεσσαλία προς τα ανατολικά περνώντας από την πόλη της Λάρισας και την πεδιάδα, πριν φτάσει στο στενό της κοιλάδας των Τεμπών. Οι παραπόταμοι Τιταρήσιος (Ξεριάς), Ενιπέας, Καλέντζης, Ληθαίος και Πάμισος ή Παλιούρης απλώνονται σε όλη τη Θεσσαλία, συμβάλλοντας καταλυτικά στη γεωργική ανάπτυξη της περιοχής.

Οι κλέφτες, οι αρματολοί και το τσίπουρο της Ωραίας Κοιμωμένης

Περίπου 487 χρόνια διήρκεσε η τουρκοκρατία στη Θεσσαλία. Κατακτήθηκε το 1393 και απελευθερώθηκε το 1881. Για πέντε αιώνες οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν τους αρματολούς προκειμένου να αποκαταστήσουν την ασφάλεια στον Κάμπο όπου υπήρχε σκλαβιά, ενώ στα γύρω βουνά έβρισκε καταφύγιο η λεβεντιά. «Όλοι πήγαιναν πάνω στα βουνά γιατί είχαν προστριβές με τους Τούρκους. Το 1525, με τη γνωστή Συνθήκη του Ταμασίου (των Αγράφων), οι Τούρκοι είπαν: “Μη μας ενοχλείτε, δεν σας ενοχλούμε, πάρτε ό,τι θέλετε, απλά μην έρχεστε κάτω στον Κάμπο”. Οι κάτοικοι είχαν πολλά αμπέλια, αλλά δεν μπορούσαν να πουλήσουν το κρασί πουθενά. Πόσο να πιουν; Είχε κοιτάσματα χαλκού προς την Ευρυτανία, οπότε άρχισαν να φτιάχνουν καζάνια και έτσι δημιουργήθηκε η παράδοση του τσίπουρου στα Άγραφα. Οι Αγραφιώτες, επειδή δεν είχαν πού να πουλήσουν ούτε το τσίπουρο, μετανάστευσαν προς Τρίκαλα, Λάρισα, Τύρναβο, Θεσσαλονίκη και Κωνσταντινούπολη», αφηγείται ο χημικός και οινοποιός-αποσταγματοποιός Θάνος Καραθάνος.

Κομπίνα (θεριζοαλωνιστική) επί το έργον σε χωράφι κοντά στο Παλιούρι, στην Καρδίτσα.

Από τους κολίγους στους σύγχρονους γαιοκτήμονες

Την περίοδο 1881-1910 η σύγκρουση τσιφλικάδων και κολίγων συγκλόνισε την κοινωνική και πολιτική ζωή. Η προσάρτηση της Θεσσαλίας το 1881 αύξησε την έκταση του ελληνικού κράτους κατά 26,7% και του πληθυσμού κατά 18%. Εκείνα τα χρόνια η Θεσσαλία ήταν αραιοκατοικημένη, με 270.890 κατοίκους. Τα 395 τσιφλίκια που υπήρχαν τότε κατείχαν περίπου 6.000.000 στρέμματα (από τα οποία τα 2.755.000 ήταν καλλιεργήσιμη γη), κυρίως στις επαρχίες Καρδίτσας, Λάρισας και Τρικάλων. Διακρίνονταν σε μισακάρικα και τριτάρικα, ανάλογα με τη συμμετοχή του τσιφλικά στις καλλιεργητικές δαπάνες. Οι Οθωμανοί γαιοκτήμονες είχαν δικαίωμα εξουσίας της γης, την οποία παραχωρούσαν σε καλλιεργητές με αντάλλαγμα ποσοστό της παραγωγής. Ο Αλή Πασάς είχε ονομάσει τσιφλίκια του ακόμα και τα ημιορεινά χωριά με καλλιέργειες και δάση. Με τις διώξεις του εναντίον των αρματολών, περιόρισε τα θεσσαλικά αρματολίκια στο ελάχιστο, κυριάρχησε στα ορεινά και μετέτρεψε τα περισσότερα χωριά σε τριτάρικα για να εισπράττει το 1/3 της σοδειάς.

Το 1881 με τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης οι Οθωμανοί πούλησαν τα κτήματά τους κυρίως σε Έλληνες χρηματιστές και τραπεζίτες της Κωνσταντινούπολης και των παροικιών. Οι μεταβιβάσεις αυτές δημιούργησαν ένα νέο καθεστώς γαιοκτημόνων που άλλαξε ριζικά τη σχέση των ντόπιων με τη γη. Από τις αρχές του 19ου αιώνα ξεκίνησαν από το Κιλελέρ, το σημερινό χωριό Κυψέλη, δυναμικές κινήσεις με πολλά θύματα. Το αγροτικό κίνημα προκάλεσε κοινωνική πίεση για την επίλυση των αγροτικών ζητημάτων. Από το 1910, με πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ξεκίνησαν μεταρρυθμίσεις που ολοκληρώθηκαν το 1923 με την εγκατάσταση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η αναδιανομή της αγροτικής γης έβαλε τέλος στην εποχή των τσιφλικιών.

Ευχαριστίες
• Α.Σ. Ενιπέας: Θανάσης Καραΐσκος, πρόεδρος, Νίκος
Γούσης, γεωργός, Χαρούλα Καρατοσίδου, γεωπόνος
• Χαράλαμπος Τέλιος, γεωργός
• Θάνος Καραθάνος, Νατάσα Γαλαγάλα,
Αποσταγματοποιείο – Ποτοποιείο Púro
• Γιώργος Γιολδάσης, Βαγγέλης Ζάχος, Λάμπρος
Θεολόγος, καλλιεργητές σιταριού
• Θόδωρος και Δήμος Γιολδάσης, οδηγοί κομπίνας
• Βασιλική, Θανάσης, Ρήγας Δρόλια, κερασοπαραγωγοί
• Ιωάννης και Σταύρος Πέτρου, Petrou Nuts
• Α.Σ. Μελιβοίας, Βαγγέλης Κρανιώτης, πρόεδρος
• Α.Σ. Πλατυκάμπου, Γιάννης Κουκούτσης, πρόεδρος
• Θεοδώρα Πατσιαβούδη, Κάτοικος Αγιάς
• Χρήστος Ζαφειράκης, οινοποιός, Κτήμα Ζαφειράκη
• Χριστίνα και Κυριακή Σκρέτα, Ψυγεία Αγιάς

Επιμέλεια: Νανά Δαρειώτη, Έρευνα – Κείμενο: Γιάννα Μπαλαφούτη, Φωτογραφίες: Αργύρης Βαλασιάδης

Το κείμενο αποτελεί το πρώτο μέρος του μεγάλου θέματος για τον Θεσσαλικό κάμπο που δημοσιεύθηκε στο 3ο τέυχος του περιοδικού CANTINA

Θα ακολουθήσουν:

Οι παραγωγές: από σιτάρι και ρεβίθια μέχρι αχλάδια, σκόρδα και εντυπωσιακά αμπελοτόπια

Η γεωγραφία του θεσσαλικού κάμπου: λίμνη Κάρλα, ο ταμιευτήρας του Πλατυκάμπου και ο παραπόταμος Τιταρήσιος