Η «Νόστιμη Οικονομία» δεν είναι ούτε εγχειρίδιο μαγειρικής ούτε τυπικό πανεπιστημιακό σύγγραμμα. Είναι κάτι ενδιάμεσο: ένα βιβλίο που χρησιμοποιεί το φαγητό ως «μεζέ» για να σερβίρει ιδέες που αλλιώς θα φαίνονταν δύσπεπτες. Από τις πατέντες μέχρι τις διεθνείς ανισότητες και από τον προστατευτισμό μέχρι τον καπιταλισμό, όλα μπαίνουν στο τραπέζι με τρόπο ζωντανό, σχεδόν γαστρονομικό.
Ο συγγραφέας δεν είναι τυχαίος. Ο Ha-Joon Chang είναι ένας από τους κορυφαίους οικονομολόγους στον κόσμο. Διδάσκει στο Κολέγιο SOAS του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και έχει δει τα βιβλία του να γίνονται διεθνή best sellers, όπως οι «23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό». Εδώ, όμως, αποφασίζει να αφήσει για λίγο πίσω τις καθαρά ακαδημαϊκές αναλύσεις και να τις «σερβίρει» μέσα από κεφάλαια που φέρουν τίτλους προϊόντων και πρώτων υλών της διεθνούς κουζίνας όπως: Καρύδα, Καρότο, Νούντλ, Μπάμια, Σοκολάτα, Coca Cola, Γαύρος, Σίκαλη, Κοτόπουλο, Μοσχάρι, Μπαχαρικά, Φράουλα… Ο αναγνώστης ανοίγει το βιβλίο και νιώθει πως διαβάζει μενού, ενώ στην πραγματικότητα εισάγεται με τρόπο απολαυστικό στις πιο κρίσιμες συζητήσεις για τον καπιταλισμό, την ανάπτυξη και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Ο Τσανγκ γράφει με ανάλαφρο τόνο, γεμίζει τις σελίδες με προσωπικές ιστορίες -όπως η πρώτη φορά που δοκίμασε καρύδα σε μια Πίνα Κολάδα- και δεν φοβάται να χρησιμοποιήσει χιούμορ. Το βιβλίο μπορεί να σταθεί άνετα στο κομοδίνο ενός αναγνώστη που αγαπά τις γεύσεις, αλλά θέλει και να καταλάβει λίγο καλύτερα τον κόσμο. Προσωπικά το ξεκοκάλισα στη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών και το προτείνω ανεπιφύλακτα για τα αναγνώσματα του φθινοπώρου.
Η καρύδα και το ψευδές στερεότυπο της τεμπελιάς
Το ταξίδι ξεκινά από τις προκαταλήψεις, όπου πρωταγωνιστεί η καρύδα. Για τον Τσανγκ, το ταπεινό τροπικό φρούτο κρύβει μια ολόκληρη ιστορία παρεξηγήσεων. Στις πλούσιες χώρες υπάρχει η διαδεδομένη -και συχνά προσβλητική- άποψη ότι οι λαοί της τροπικής ζώνης είναι φτωχοί επειδή δεν δουλεύουν αρκετά. Στην εικόνα αυτή, οι κάτοικοι φέρονται να ξαπλώνουν κάτω από κοκοφοίνικες περιμένοντας να πέσει μια καρύδα στα χέρια τους.
Ο Τσανγκ ανατρέπει αυτό το αφήγημα με χιούμορ αλλά και με στοιχεία. Όχι μόνο κανείς δεν θα ήταν τόσο απερίσκεπτος ώστε να ξαπλώνει κάτω από ένα κοκοφοίνικα καθώς η καρύδα μπορεί να τον χτυπήσει στο κεφάλι και να τον αφήσει στον τόπο, αλλά και τα δεδομένα δείχνουν ότι οι άνθρωποι στις φτωχότερες χώρες δουλεύουν περισσότερες ώρες και σε μεγαλύτερο ποσοστό από τους αντίστοιχους των πλουσίων κρατών. Αυτό που τους λείπει δεν είναι η διάθεση για εργασία, αλλά η παραγωγικότητα -τα εργαλεία, η τεχνολογία, οι συνθήκες που θα τους επέτρεπαν να αποδώσουν περισσότερο.
Έτσι, η καρύδα γίνεται σύμβολο μιας βασικής παρεξήγησης γύρω από τη φτώχεια. Δεν φταίνε οι άνθρωποι, αλλά οι συνθήκες και οι διεθνείς ανισότητες. Μια γευστική υπενθύμιση ότι πίσω από κάθε απλοϊκό στερεότυπο κρύβεται μια πιο πικρή αλήθεια.
Καρότο: Το πιο πολιτικό λαχανικό
Από τους κοκοφοίνικες της Καραϊβικής, ο Τσανγκ μας μεταφέρει στον λαχανόκηπο της Ολλανδίας. Εκεί γεννήθηκε το πορτοκαλί καρότο, μια «ανακάλυψη» του 17ου αιώνα που δεν ήταν ούτε τυχαία ούτε αυτονόητη. Τα καρότα ήταν λευκά και προέρχονταν από την περιοχή που τώρα βρίσκεται το Αφγανιστάν. Αργότερα δημιουργήθηκε η μωβ ποικιλία. Οι Ολλανδοί, όμως, ανέπτυξαν και προώθησαν τη νέα πορτοκαλί ποικιλία για να τιμήσουν τον Γουλιέλμο της Οράγγης, συνδέοντας έτσι ένα καθημερινό λαχανικό με την πολιτική και την εθνική τους ταυτότητα.
Αυτό το «παράδοξο» οδηγεί τον Τσανγκ σε μια συζήτηση για τις πατέντες και τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Όπως το καρότο άλλαξε χρώμα χάρη σε μια καινοτομία που τότε φάνταζε παράξενη, έτσι και οι νέες ιδέες χρειάζονται χώρο για να αναπτυχθούν. Το σύστημα των πατεντών υπόσχεται στους εφευρέτες προστασία και κίνητρο, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να λειτουργήσει σαν φραγμός, εμποδίζοντας άλλους να εξελίξουν τη γνώση.
Ο Τσανγκ μας καλεί να σκεφτούμε αν έχει έρθει η ώρα για αλλαγές: μικρότερη διάρκεια στις πατέντες ή εναλλακτικά συστήματα επιβράβευσης, ώστε η γνώση να διαχέεται πιο γρήγορα. Γιατί, όπως λέει, σήμερα τρώμε πορτοκαλί καρότα μόνο επειδή κάποτε κάποιος τόλμησε μια «γελοία» ιδέα. Ίσως το ίδιο πρέπει να κάνουμε και με τις οικονομικές μας συνήθειες.
Νούντλ: Η ιστορία της Hyundai και η έννοια του προστατευτισμού
Αν τα καρότα μας μιλούν για την καινοτομία, τα νούντλ μάς ταξιδεύουν στη βιομηχανική ιστορία της Νότιας Κορέας. Ο Τσανγκ αφηγείται πώς η Hyundai, μια εταιρεία που ξεκίνησε από τον κατασκευαστικό τομέα, κατάφερε να μπει στον χώρο της αυτοκινητοβιομηχανίας και να σταθεί απέναντι σε κολοσσούς όπως η Toyota και η Volkswagen.
Το μυστικό; Όχι μόνο το όραμα των επιχειρηματιών και η αφοσίωση των εργατών, αλλά και η στρατηγική προστασία από το κράτος. Για δεκαετίες, η Κορέα απαγόρευε τις εισαγωγές ξένων αυτοκινήτων, δίνοντας χρόνο στις δικές της εταιρείες να μάθουν, να πειραματιστούν και να βελτιωθούν. Οι καταναλωτές ανέχτηκαν για χρόνια προϊόντα κατώτερης ποιότητας, αλλά χάρη σε αυτό το «θερμοκήπιο» η χώρα ανέπτυξε βιομηχανίες που σήμερα πρωταγωνιστούν διεθνώς.
Το κεφάλαιο είναι γεμάτο με νούντλ, μεταφορικά και κυριολεκτικά. Από τα κορεάτικα στιγμιαία ζυμαρικά που καταναλώνονται με φρενήρεις ρυθμούς, μέχρι την ιταλική εμμονή με τα σχήματα ζυμαρικών, ο Τσανγκ συνδέει το φαγητό με την παραγωγή, την καινοτομία και τον ρόλο του κράτους. Όπως οι Ιταλοί δεν αρκούνται σε ένα είδος ζυμαρικού, έτσι και η οικονομία χρειάζεται ποικιλία εργαλείων και στρατηγικών. Ούτε η απόλυτη ελευθερία της αγοράς ούτε η απόλυτη κρατική παρέμβαση· αλλά μια ισορροπία που θυμίζει καλομαγειρεμένο πιάτο.
Η «Νόστιμη Οικονομία: Ένας πεινασμένος οικονομολόγος εξηγεί τον κόσμο», του Ha-Joon Chang, σε μετάφραση Μενέλαου Αστερίου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.
Διαβάστε επίσης:
24 ώρες στη Λαχαναγορά του Ρέντη: Από το άνοιγμα ώς το κλείσιμο της Αγοράς
24 ώρες στο Manari: Όλο το παρασκήνιο από το άνοιγμα μέχρι το κλείσιμο της ταβέρνας
