Τα Χριστούγεννα στην Κρήτη είναι παράδοση. Παλιότερα ήταν ένας κύκλος που έχει την αρχή του την επόμενη μέρα από τη γιορτή του Αγ. Φιλίππου, στις 14 Νοεμβρίου. Η κατάληξη αυτής της νηστείας ήταν ο εκκλησιασμός και η Θεία Κοινωνία την ημέρα των Χριστουγέννων και έπειτα το γιορτινό τραπέζι το οποίο είχε και νόημα, αφού η νηστεία κράταγε 40 μέρες και το κρέας ούτως ή άλλως ήταν κάτι που έμπαινε στα σπίτια σπάνια, γιατί δεν το συνήθιζαν οι παλαιότεροι για διάφορους λόγους με ποιο σημαντικό το κόστους. Τους αρκούσαν λοιπόν, περισσότερο τα παράγωγα του, (γάλα,τυρί,αυγά,βούτυρο) και το ίδιο το κρέας το κρατούσαν για τις γιορτές.
Όμως και σήμερα κρατάμε τον παραπάνω κύκλο, πολλοί, ασυνήθιστα πολλοί, ειδικά οι άνθρωποι που ζουν στα χωριά. Οι εκκλησιές γεμίζουν το πρωί των Χριστουγέννων ακόμη στην Κρήτη. Και αυτό είναι συγκινητικό και παρήγορο, γιατί βλέπεις νέα παιδιά να ακολουθούν την παράδοση του τόπου και να βιώνουν τα Χριστούγεννα με όλο τους το νόημα και τον συμβολισμό.
Χοιροσφάγια
Ένα από τα παλαιότερα έθιμα που κρατάει μέχρι και σήμερα στα χωριά μας ,είναι το να μεγαλώνει η οικογένεια ένα γουρούνι το λεγόμενο «χοίρο» όλο τον χρόνο. Ο χοίρος σφάζεται την παραμονή των Χριστουγέννων και είναι το κύριο Χριστουγεννιάτικο πιάτο. Την επόμενη των Χριστουγέννων, σκαρώνονται παρέες γύρω από το κρέας και ετοιμάζουν για όλη τη χρονιά καλούδια όπως, τα λουκάνικα, τα απάκια (καπνιστό κρέας), τα σύγλινα που είναι το κρέας του γουρουνιού κομμένο σε μικρά κομμάτια, που αφού ψηθεί μπαίνει σε μεγάλα δοχεία και καλύπτεται με το λιωμένο λίπος του ζώου. Βέβαια όλα τα παραπάνω εκτός από το κίνητρο της νοστιμιάς είχαν και ένα άλλο σκοπό, τη συντήρηση του κρέατος για αρκετούς μήνες, όταν στην παλιά Κρήτη δεν υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα ούτε ψυγεία για να συντηρήσουν μία τόσο μεγάλη ποσότητα κρέατος. Το κάπνισμα και το πάστωμα ήταν ο σύνηθες τρόπος.
Και άλλες νοστιμιές βγαίνουν όμως από το ζώο γιατί τίποτα δεν πάει χαμένο από παλιά μέχρι σήμερα:
* Η πηχτή (τσιλαδιά) είναι όλο το κρέας από το κεφάλι του γουρουνιού το οποίο βράζει και ο ζωμός που προκύπτει όταν παγώσει γίνεται ένα πηχτό ζελέ που μέσα του βρίσκονται τα κομμάτια του κρέατος.
* Οι ομαθιές, που είναι τα έντερα του χοίρου γεμισμένα με ρύζι, σταφίδες και κομματάκια από το συκώτι.
* Οι τσιγαρίδες, οι οποίες είναι κομμάτια μαγειρεμένου λίπους με μπαχαρικά που συνδυάζουμε με ζυμωτό ψωμί για κολατσιό όταν μαζεύουμε τις ελιές.
Γιορτινό προζύμι
Στην επαρχία Αμαρίου στο Ρέθυμνο τη νύχτα της παραμονής των Χριστουγέννων βάζανε λίγη ζύμη σ’ ένα ξύλινο σκαφάκι και ενώ ξενυχτούσαν τρωγοπίνοντας, η ζύμη φούσκωνε και γινόταν προζύμι. Τότε λοιπόν εκείνη τη χρονική στιγμή πίστευαν ότι ήταν η ώρα που γεννιέται ο Χριστός.
Αέρηδες
Το έθιμο των «αέρηδων» ήταν κάτι που υπήρχε έντονα και τείνει να χαθεί γιατί οι άνθρωποι απομακρύνονται από τη σοφία της φύσης. Από την παραμονή των Χριστουγέννων λοιπόν οι γεωργοί, οι κτηνοτρόφοι και οι ψαράδες έλεγαν «πώς παλεύουν οι καιροί, και οι αέρηδες ποιος θα γεννηθεί και ποιος θα βαπτισθεί». Όποιος γεννηθεί, ο αέρας δηλαδή που θα υπερισχύσει την ημέρα των Χριστουγέννων, αυτός θα είναι που θα κρατήσει μέχρι των Φώτων και για το μεγαλύτερο μέρος του καινούριου χρόνου.
Το ψωμί του Χριστού στην Κρήτη
Το Χριστόψωμο κυριαρχεί και σε κάθε σπίτι ετοιμάζεται το ξιομπλιαστό (στολισμένο) ψωμί. Το παραδοσιακό Κρητικό γλυκό ψωμί το στολίζουμε με στολίδια από ζυμάρι που είναι αλέτρια, ζώα, πουλιά, στολίδια με στοιχεία της φύσης και άλλοτε απλά, με έναν σταυρό και ένα καρύδι. Η παράδοση θέλει κατά το ζύμωμα, οι νοικοκυρές να τραγουδάνε «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει».
Εδώ από τα παλιά χρόνια μέχρι και σήμερα προσέχουμε πολύ τα ζώα μας, τα οποία και έχουν μερίδα στο Χριστόψωμο. Τρίβουμε ένα χριστόψωμο το οποίο το έχουμε «μελετήσει» για τα ζώα, το ανακατεύουμε με τα πίτουρα και το δίνουμε στα ζώα να το φάνε, για να είναι και αυτά όλη τη χρονιά ευλογημένα από τον ιερό άρτο.
Η Πρωτοχρονιά λαμπρή γιορτή
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς πολλές νοικοκυρές φτιάχνουν ένα σταυρό από ζυμάρι που τον κολλούν στις πόρτες των σπιτιών τους. Σε κάποια χωριά βάζουν στα σπίτια ένα φυτό-βολβό, την κρεμμύδα ή ασκελετούρα και σε άλλα χωριά κρεμούν ένα κλωνάρι χαρουπιάς γιατί η χαρουπιά είναι ένα δένδρο που δίνει πολλούς καρπούς και συμβολίζει την αφθονία.
Ο ανύπαντρες κοπελιές ρίχνουν φύλλα ελιάς στο τζάκι. Αν το φύλλο γυρίσει ανάποδα θα παντρευτούν αυτόν που θέλουν. Άλλες πάλι παίρνουν τρία κουκιά, το ένα είναι ψημένο, το άλλο ολόκληρο και το άλλο ξεφλουδισμένο. Με κλειστά μάτια πιάνουν ένα κουκί. Αν πιάσουν το ζεματισμένο σημαίνει ότι θα πάρουν χήρο και το ξεφλουδισμένο φτωχό, αν πάλι πιάσουν το ατόφιο, το ολόκληρο σημαίνει ότι θα παντρευτούν νέο άνδρα και πλούσιο.
Η Πρωτοχρονιά είναι και η μέρα που γιορτάζει ο Άγιος Βασίλειος. Η παράδοση της Κρήτης θέλει τον Άι Βασίλη γεωργό. Έτσι όποιος είναι γεωργός και θέλει να έχει την ευλογία του Αγίου πρέπει να οργώσει ένα χωράφι του.
Ανήμερα την Πρωτοχρονιά στο Ηράκλειο όλοι τρώνε μπουγάτσα. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθούν να έχουν μία γλυκιά χρονιά. Το Ηράκλειο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς μετατρέπεται σε ένα τεράστιο μπουγατσατσίδικο, με υπαίθριους πάγκους να κατακλύζουν όλη την πόλη και ο αέρας να μυρίζει άχνη και κανέλα.
Και τα Φώτα η γιορτή της ψυχής
Ο αγιασμός των υδάτων και των σπιτιών: Σε κάθε γωνιά της Κρήτης αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας, παλικάρια και κοπελιές που το λέει η καρδιά τους βουτάνε για να πιάσουν τον Σταυρό. Αψηφούν το κρύο και τα παγωμένα νερά προκειμένου να έρθουν σε επαφή με το Θείο. Οι ιερείς που γυρίζουν στους δρόμους με την αγιαστούρα τους και τον βοηθό τους και περνούν απ’ όλα τα σπίτια για να αγιάσουν είναι μία εικόνα που συναντάμε παντού.
Ο αγιασμός των κουδουνιών: Στη νότια Κρήτη το έθιμο της ευλογίας των κουδουνιών των ζώων επικρατεί μέχρι και σήμερα. Οι κτηνοτρόφοι θεωρούν ότι ο αγιασμός των κουδουνιών είναι κάθαρση και ευλογία για το κοπάδι. Στα Σφακιά και στα Καπετανιανά Χανιών αλλά και σε άλλα χωριά μας οι κτηνοτρόφοι πηγαίνουν τα κουδούνια των ζώων τους δίπλα στο σταυρό του αγιασμού για να τα αγιάσουν.
Οσπριάδα: Παραμονή των Φωτών σε όλη την Κρήτη ψήνουν οσπριάδα ή παλικαριά ή Φωτοκόλυβα ή παπούδια. Ημέρα νηστείας και προετοιμασίας του σώματος για να δεχθεί τον αγιασμό. Σύμφωνα λοιπόν με την παράδοση και τους λαϊκούς μύθους, εκείνο το βράδυ είναι ανοικτοί οι ουρανοί και τα ζώα έχουν ανθρώπινη λαλιά. Έτσι οι άνθρωποι για να μην κάνουν παράπονα στον Θεό τα ζώα τους και του πουν ότι τα εκμεταλλεύονται τα καλόπιαναν με αυτό το υπέροχο φαγητό με τα άφθονα σπόρια. Εξαγόραζαν λοιπόν την σιωπή τους έχοντας απασχολημένο το στόμα των ζώων με αυτή την εξαιρετική νοστιμιά. Από αυτό το ίδιο φαγητό σκορπούσαν και στην καλλιεργήσιμη γη για να φάνε τα πούλια και να μη τσιμπολογούν τους σπόρους που μόλις είχαν σπείρει και ακόμη δεν είχαν προλάβει να φυτρώσουν.
Οι Καρακατζόληδες
Ή αλλιώς καλικάντζαροι που ζουν στα έγκατα της Γης και προσπαθούν με το πριόνι τους να κόψουν τον τεράστιο ξύλινο στύλο που κρατά τη Γη στη θέση της είναι και στη μυθοπλασία των Κρητικών. Μάλιστα η επιθυμία τους είναι να κόψουν το στύλο της γης και να δουν τους ανθρώπους να γκρεμίζονται είναι τόσο μεγάλη που το μόνο που τους αποσπά από την ολόχρονη δουλειά τους είναι οι μυρωδιές των γλυκών. Παραμονή Χριστουγέννων ανεβαίνουν στη Γη για δώδεκα μέρες για να πειράξουν τους ανθρώπους. Ξετρυπώνουν από παντού μέσα από σπηλιές, καταρράκτες, λίμνες, πηγάδια, ακόμη από τις μυρμηγκοφωλιές και τα φαράγγια. Τη μέρα και το φως το φοβούνται και δεν κυκλοφορούν. Τη νύχτα όμως, εισβάλουν στα σπίτια, μέσα από τις καμινάδες, τις χαραμάδες και τις κλειδαρότρυπες.
Τρελαίνονται να πλατσουρίζουν μέσα στα δοχεία που βάζουμε το λάδι, στα τηγάνια, στα πιάτα μας. Λερώνουν τα φαγητά ή αλλιώς «τα μαγαρίζουν» και αφήνουν τις βρομιές τους παντού. Οι καλικάντζαροι έχουν μορφή τράγου. Στα χωριά καίμε αλάτι ή κρεμάμε πίσω από την πόρτα ένα κατωσάγονο χοίρου για να τους ηρεμήσουν. Όμως η αναρχία τους κρατάει μέχρι τα Θεοφάνεια όπου και εξαφανίζονται, με τον αγιασμό των νερών.
Αυτές είναι κάποιες από τις παραδόσεις και τους μύθους του τόπου μου, η αλήθεια βέβαια είναι ότι η Κρήτη είναι μεγάλη και με πολλά χωριά που βέβαια σε κάθε ένα από αυτά ακούς και ένα διαφορετικό έθιμο ή μία διαφορετική μυθοπλασία. Γι’ αυτό άλλωστε είναι τόσο γοητευτική και μυστήρια, γιατί όσο και να ψάξεις, όσο και να διαβάσεις, όσα και να ζήσεις, έχει και άλλα πολλά ακόμη που περιμένουν εκεί να τα ανακαλύψεις, να τα ζήσεις και να τα γευθείς. Από την Κρήτη λοιπόν, σας εύχομαι ολόψυχα καλές γιορτές.
