Νικητές στη μάχη με τον χρόνο, η ήρεμη δύναμη της ελληνικής γης, τα λιόδεντρα, μετρούν αιώνες ζωής και δίνουν μαθήματα πλούτου και σοφίας.
Αν αποσυνθέσεις την Ελλάδα στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις» έγραψε ο Οδυσσέας Ελύτης, ορίζοντας σε λίγες λέξεις την ιστορία ενός πολιτισμού χιλιετηρίδων. Και είναι αυτές οι ελιές, οι «τηλεθόωσαι», ανθοφορούσες, «εριθαλείς», μακρόφυλλες και «πανύφυλλαι» από την εποχή των ομηρικών επών, οι αγριελιές των παλαιολιθικών χρόνων, οι εξημερωμένες από την εποχή του χαλκού, που συνοδεύουν τη ζωή στην ελληνική γη μέχρι σήμερα, μάρτυρες περιόδων ακμής και παρακμής. Τα λιόφυτα, που σαν πράσινες θάλασσες καλύπτουν και χαρακτηρίζουν το τοπίο της Κρήτης και της Πελοποννήσου, της Θάσου και της Χαλκιδικής, δεν διαμορφώνουν μόνον την εικόνα αλλά και τη ζωή των κατοίκων. Δέντρο της προσφοράς, ένας πιστός σύντροφος, αυτονόητος γιατί ήταν εδώ πριν από εμάς, απαραίτητος γιατί δεν ξέρουμε
να ζούμε χωρίς αυτόν, παρέχει σκιά, καρπούς, λάδι, κουκούτσια, φύλλωμα, κορμό, ρίζες, συνεισφέροντας με τρόπο αδιαπραγμάτευτο στον καθημερινό μας πλούτο.
Η ελιά στις Βούβες με ηλικία 3.500 χρόνων θεωρείται η αρχαιότερη στον κόσμο.
Μάθημα επιβίωσης ενάντια στη φθορά του χρόνου, τα υπεραιωνόβια δέντρα, ζωντανά στα λιοστάσια-μαθουσάλες της Κρήτης, μετρούν από 1.000 έως 5.000 χρόνια ζωής και κρύβουν στους αργασμένους κορμούς τους, κωδικοποιημένα, στοιχεία του πολιτισμού μας.
Ο «υγρός χρυσός» των αρχαίων, το ελαιόλαδο, συνεισφέρει στην ανάπτυξη μεγάλων πολιτισμών, όπως ο μινωικός, τα φύλλα και ο καρπός αποτυπώνονται σε τοιχογραφίες, σε κεραμικά σκεύη, σε κοσμήματα, σε πινακίδες της Α+Β γραμμικής γραφής, οι ήρωες του Ομήρου και αργότερα οι αθλητές των Ολυμπιακών Αγώνων αλείφουν το σώμα τους με ελαιόλαδο. Το ίδιο ελαιόλαδο που βοηθά στην επιβίωση της χώρας τις δύσκολες περιόδους και γίνεται κύριο εξαγώγιμο προϊόν, πρεσβευτής της, μέχρι σήμερα.
Λιόδεντρο στο μνημειακό άλσος στου Ροβύθη
Η ελιά ως σύμβολο
«Η ελιά είναι σημαντική. Αντιπροσωπεύει ό,τι μας ριζώνει, μας γαντζώνει, μας ταυτοποιεί και μας τοποθετεί μέσα σε αυτό τον κόσμο -είτε αυτό σημαίνει το ανήκειν σε μια οικογένεια, μια κοινότητα, μια φυλή, ένα έθνος, μια θρησκεία ή, πάνω απ’ όλα, ένας τόπος που αποκαλούμε σπίτι μας. Η ελιά συμβολίζει την οικογενειακή θαλπωρή, τη χαρά της ατομικότητας, την οικειότητα των προσωπικών ιεροτελεστιών, το βάθος των ιδιωτικών σχέσεων, την εμπιστοσύνη και ασφάλεια να φθάσουμε και να συναντήσουμε τους άλλους. Παλεύουμε τόσο έντονα για τα ελαιόδεντρά μας, γιατί
μας εξασφαλίζουν το αίσθημα της αυτοεκτίμησης και της καταγωγής, που είναι τόσο ουσιώδες για την ανθρώπινη επιβίωση όσο το φαγητό για το στομάχι. Πράγματι, ένας λόγος για τον οποίο το έθνος-κράτος δεν θα εξαφανιστεί ποτέ, ακόμη κι αν ασθενεί, είναι γιατί αποτελεί το τελευταίο ελαιόδεντρο -την ύστατη έκφραση για το πού ανήκουμε γλωσσικά, γεωγραφικά και ιστορικά. Δεν μπορούμε να είμαστε ολοκληρωμένοι άνθρωποι ως μονάδες. Μπορούμε να είμαστε πλούσιοι και μόνοι. Έξυπνοι και μόνοι. Αλλά δεν μπορούμε να είμαστε ολοκληρωμένοι και μόνοι. Γι’ αυτό πρέπει να είμαστε μέρος ενός συνόλου και ριζωμένοι, ένας ελαιώνας.» – Thomas L. Friedman, the lexus and the Olive tree
Μια ρωμαϊκή κολώνα αγκαλιασμένη από λιόδεντρο στη Γόρτυνα
Η ταυτότητα των δέντρων
Από τον πραγματικά τεράστιο αριθμό των λιόδεντρων της Κρήτης που φιλοξενεί το βιβλίο και κατέγραψε με απίστευτη υπομονή ο Μανώλης Τσαντάκης επιλέξαμε ελάχιστα. Φυσικά έργα τέχνης σμιλεμένα από τον χρόνο, με μορφές που εύκολα θα θεωρούσα με ως ανθρώπινες εικαστικές παρεμβάσεις, έχουν το καθένα να διηγηθούν μια ξεχωριστή ιστορία. Η υπεραιωνόβια ελιά της Μινωικής εποχής βρίσκεται στη τοποθεσία Ανω Βούβες κοντά στα Χανιά. Η ηλικία της προσδιορίζεται σύμφωνα με επιστημονικές μετρήσεις πάνω από 3.500 χρόνια και θεωρείται ως η
αρχαιότερη ελιά του κόσμου και σύμβολο της προαιώνιας σχέσης της Κρήτης με την ελιά. Ο κορμός του δέντρου, σε ύψος μόλις ένα μέτρο από το έδαφος, έχει διάμετρο 3,70 μέτρα και περίμετρο 8 μέτρων. Με κότινο από τα κλαδιά της στεφανώθηκε ο πρώτος νικητής του Μαραθωνίου ανδρών στους Ολυμπιακούς Αγώνες Αθήνα 2004. Ανήκει
στη μαστοειδή ποικιλία, εκείνη που σήμερα στο νησί αποκαλούν τσουνάτη. Ένα λιόδεντρο στο μνημειακό άλσος στου
Ροβύθη. Από την κατάλληλη γωνία θέασης και με συγκεκριμένο φωτισμό την κατάλληλη ώρα, μπορείς να δεις ένα πρόσωπο που θυμίζει γυναικεία μορφή ή ακόμη και τη Σφίγγα της Αιγύπτου. Η πιο ξεχωριστή απ’ όλες είναι η Μνημειακή Ελιά της Γόρτυνας, με ηλικία δεκαέξι αιώνων. Αυτό που την κάνει τόσο ξεχωριστή είναι το γεγονός ότι μέσα στον κορμό της έχει ενσωματωθεί ένας ρωμαϊκός κίονας, προσδίδοντάς της αρχαϊκό και εικαστικό χαρακτήρα. Το φαινόμενο θεωρείται μοναδικό και η εξήγηση που δίνεται είναι ότι ο κίονας τοποθετήθηκε εκεί όταν το δέντρο ήταν πολύ νεαρό. Ανήκει στην ποικιλία χοντρολιά, που τοπικά ονομάζεται φραγκολιά. Το Κλησίδι είναι ένας μικρός εγκατα λελειμμένος οικισμός που απέχει μόλις 2 χιλιόμετρα από τη Ζάκρο και δείχνει να αναγεννάται. Εκεί υπάρχει ένα άλσος με υπεραιωνόβιες ελιές, το μεγαλύτερο που συνάντησε ο συγγραφέας στην περιοχή του δήμου Σητείας.
Άλσος λιόδεντρων στο Κλησίδι
Οι μαντινάδες
Τα μάθια σου ΄ναι σαν τσ’ ελιές απάνω στο κλωνάρι, / τα φρύδια σου καμαρωτά σα δυο μερών φεγγάρι.
Φαμέγιο, φως μου, βάλε με κι εγώ θα τσι μαζώνα / τσ’ ελιές απού ‘χεις στο κορμί, χίλιες φορές το χρόνο.
Δε θέλω από τσι ψελυτικες ελιές που’χ’ ο μπαμπάς σου / μον’ θέλω απ’ τσ’ αληθινές που ‘χεις στα μάγουλά σου.
Ευχαριστούμε θερμά τον Μανώλη Τσαντάκη, φωτογράφο και συγγραφέα του βιβλίου «Οι αιωνόβιες ελιές της Κρήτης», εκδόσεις Μύστις, που μας παραχώρησε τις φωτογραφίες και τη δυνατότητα να μοιραστούμε μαζί σας αποσπάσματα από τη μακρόχρονη έρευνά του.
